Libië: Poetins bondgenoot en maarschalk vormen een bedreiging voor de EU

Een fragiele en onstabiele staat met twee regeringen. Na de val en dood van Muammar Gaddafi kampte Libië met interne verdeeldheid die uitmondde in een bloedige burgeroorlog. Na de wapenstilstand die in 2020 werd getekend, probeerde het Noord-Afrikaanse land verkiezingen te organiseren om de interne vrede te waarborgen. Deze vonden echter nooit plaats. Libië blijft diep verdeeld, een staat die door veel analisten als mislukt wordt beschouwd. Maar er is één land dat dit als een waardevolle kans ziet om zijn invloed uit te oefenen: Rusland.

Na de val van de Syrische leider Bashar al-Assad in december 2024 verloor Moskou een belangrijke bondgenoot in het Midden-Oosten. In Syrië controleert Rusland de marinebasis Tartus en de luchtmachtbasis Hmeimim, waardoor het een sterke aanwezigheid in de Middellandse Zee heeft. Hoewel het nieuwe regime in Damascus de samenwerking met het Kremlin nog niet officieel heeft beëindigd, kan dit elk moment gebeuren en staat er vanuit het Westen druk op om dit te doen. Het regime van Vladimir Poetin moest daarom een nieuwe alliantie in de regio vinden en beschouwt een van de Libische regeringen nu als een betrouwbare partner.

Libië heeft momenteel twee regeringen aan de macht. Eén, erkend door de Verenigde Naties (VN) en het grootste deel van de internationale gemeenschap, controleert het westelijke deel van het land, inclusief de hoofdstad Tripoli. Onder leiding van premier Abdul Hamid Dbeibeh geniet de Regering van Nationale Eenheid (GNU) legitimiteit en een belangrijke regionale bondgenoot: Turkije. In mindere mate wordt de Regering ook gesteund door de Europese Unie (EU) en de Verenigde Staten van Amerika (VS).

De tweede regering controleert Oost-Libië, met Benghazi als centrale stad. Deze uitvoerende macht, die noch door de VN noch door de meeste landen wordt erkend, wordt voornamelijk aangestuurd door een groep gewapende milities – het Libische Nationale Leger – onder de ijzeren leiding van veldmaarschalk Khalifa Haftar. Zelfs zonder internationale steun controleert het leger grote delen van het Libische grondgebied. De belangrijkste geopolitieke steun komt van buurland Egypte en zelfs Arabische landen, zoals de Verenigde Arabische Emiraten. Het leger ontvangt echter ook steun van Rusland.

Maarschalk Khalifa Haftar maakt geen geheim van zijn nauwe banden met Moskou. Hij bezocht de Russische hoofdstad in mei van dit jaar samen met Vladimir Poetin en probeerde de "militaire samenwerking te versterken" en daarmee aanzienlijke steun te verstevigen. Vanwege de koude betrekkingen die het huidige Syrische regime onderhoudt, streeft Rusland er echter naar een bondgenoot te vinden met toegang tot de Middellandse Zee. Oost-Libië is hiervoor een ideale locatie.

Bovendien krijgt Rusland met zijn alliantie met de Libische maarschalk een kans om de Europese Unie (EU) te destabiliseren. Oost-Libië ligt op minder dan 300 kilometer van de Griekse eilanden Gavdos en Kreta . Hoe kan Moskou het EU-blok ondermijnen? Door migranten uit te buiten die wanhopig proberen te ontsnappen aan een mislukte staat. Sterker nog, de afgelopen dagen hebben de autoriteiten een toename gemeld van het aantal mensen dat op de Griekse eilanden aankomt.

Drie experts, geïnterviewd door Observador, twijfelen er niet aan dat deze alliantie vrucht kan dragen. "Het partnerschap tussen Rusland en Haftar is gebaseerd op wanhoop en wederzijdse kansen", zegt Anas El Gomati, lid van de Libische denktank Sadeq Institute. Volgens de analist zal deze relatie naar verwachting in de nabije toekomst "verdiepen", met een toename van Russische militaire bases in Oost-Libië en een bedreiging voor de EU.

Op 9 mei 2025, een belangrijke dag voor het regime van Vladimir Poetin, ter herdenking van de nederlaag van de nazi's in de Tweede Wereldoorlog en met een nieuwe symbolische betekenis na de invasie van Oekraïne, woonde Khalifa Haftar , samen met twee dozijn buitenlandse leiders, de door het Kremlin georganiseerde militaire parade op het Rode Plein bij. Dit bewijst dat voor Moskou die maarschalk de bemiddelaar in Libië is, en niet premier Abdul Hamid Dbeibeh.

De steun van Moskou aan de maarschalk is niet nieuw. Tarek Megerisi, lid van de denktank European Council on Foreign Relations, vertelde Observador dat Rusland het leger van Khalifa Haftar sinds 2020 steunt. "Sinds het leger werd ontbonden na de mislukte belegering van Tripoli in 2020, greep Rusland de kans aan om zijn invloed uit te breiden in de gebieden die de maarschalk voorheen controleerde. In ruil daarvoor hielp Rusland het leger weer op te bouwen", herinnert de expert zich.

"Vandaag de dag blijven de Russen de afhankelijkheid die ze van Haftar hebben gecreëerd uitbuiten", vervolgt Tarek Megerisi. Rusland biedt "bescherming, militaire en diplomatieke steun" aan het leger onder leiding van de maarschalk, waardoor het de controle over verschillende gebieden in Oost-Libië kan behouden en de strijd tegen de regering in Tripoli kan voortzetten. In ruil daarvoor heeft het leger Libië omgevormd tot een "platform voor alle operaties van Moskou in Afrika".

Tarek Megerisi benadrukt dat deze relatie "ongelijk" is. Rusland heeft duidelijk de grootste macht: "Ze zijn geen gelijkwaardige partners in deze relatie." In Oost-Libië vestigde Rusland militaire en marinebases en profiteerde het van de natuurlijke hulpbronnen van de regio, met name de oliereserves. Moskou stuurde voornamelijk huurlingen van de Wagner-militie en de opvolger, het Afrikaanse Korps, naar de regio om de Russische controle te vestigen.

Het einde van het regime van Bashar al-Assad in Syrië moedigde Rusland ook aan om zijn militaire aanwezigheid in Libië te intensiveren en de banden met veldmaarschalk Khalifa Haftar te versterken. Volgens Anas El Gomati is deze samenwerking strategisch gezien nog ingenieuzer dan die met Bashar al-Assad. "Rusland krijgt toegang tot de Libische energie-infrastructuur en een aanwezigheid in het Middellandse Zeegebied, evenals strategische diepgang in de Sahel en Zuid-Europa."

De geografische nabijheid van Libië tot landen als Griekenland, Italië en Malta zou voor Rusland zeer voordelig kunnen blijken bij het destabiliseren van EU-landen. Moskou heeft overeenkomsten met veldmaarschalk Khalifa Haftar die het land toestaan havens in Oost-Libië te gebruiken. Deze Russische aanwezigheid baart ook zorgen over de mogelijkheid om surveillanceoperaties uit te voeren aan de zuidelijke flank van de NAVO.

Geopolitiek gezien blijkt de regering van Khalifa Haftar een uitstekende bondgenoot voor Rusland te zijn. De leiding van het Libische leger onderhoudt uitstekende betrekkingen met Egypte en de Verenigde Arabische Emiraten. De Egyptische president Abdul Fatah Khalil al-Sisi steunt een maarschalk die een regime wil invoeren dat identiek is aan het zijne – een autoritair regime met een sterke militaire aanwezigheid dat radicale islamitische krachten bestrijdt – terwijl de kroon van de Emiraten economische belangen heeft in Oost-Libië.

"Voor Rusland biedt Haftar wat Syrië niet bood: een toegangspoort tot Afrika die niet instort wanneer een dictator valt. Libië's partners zijn belangrijke bondgenoten van de VS – zoals de Verenigde Arabische Emiraten en Egypte – die Libië zullen steunen, ongeacht de westerse retoriek over Russische invloed", legt een lid van de Libische denktank Sadeq Institute uit. Volgens Anas El Gomati heeft Moskou een partner die het steunt, die ook "gesteund wordt door regionale partners van de VS".

Voor maarschalk Haftar geeft Russische steun "internationale legitimiteit" aan zijn militaire "autoritarisme". "De Russen steunen iets wat het Westen nooit zou bepleiten: macht zonder verantwoording. Russische hulp komt zonder verkiezingen, zonder garanties voor naleving van de mensenrechten, of het bestaan van democratische instellingen", vervolgt Anas El Gomati. De Europese Unie daarentegen eist doorgaans meer van haar bondgenoten.

Dezelfde expert twijfelt er niet aan dat de relatie in de toekomst alleen maar zal verbeteren. Na de invasie van Oekraïne en de sancties die door westerse landen zijn opgelegd, heeft Rusland behoefte aan "betrouwbare Afrikaanse partnerschappen" en steun in alle regio's. "Wat Haftar betreft, heeft de maarschalk externe steun nodig om te proberen het dichter bevolkte West-Libië onder controle te krijgen", benadrukt Anas El Gomati.

Toch zou deze relatie kunnen verslechteren. Er zijn tekenen van toenemende spanningen tussen het Libische Nationale Leger onder leiding van de maarschalk en het Afrikaanse Korps. Geopolitiek gezien blijft Moskou's hoogste prioriteit de oorlog in Oekraïne . Als gevolg hiervan is Rusland, via het Afrikaanse Korps, er niet in geslaagd veel van zijn verplichtingen jegens Khalifa Haftar na te komen.

Het leger in Tripoli vreest een mogelijk gebrek aan Russische steun. Omdat hun belangrijkste bondgenoot zich meer op Oekraïne richt, proberen maarschalk Khalifa Haftar en zijn bondgenoten hun invloedssfeer uit te breiden. De afgelopen maanden heeft hij Wit-Russische en zelfs Turkse leiders ontmoet, ook al is Turkije de belangrijkste steunpilaar van de door de VN erkende regering.

Toen het nieuwe Syrische regime aan de macht kwam en Bashar al-Assad naar Moskou ging, werden de eerste bewegingen merkbaar. Schepen en vliegtuigen vertrokken vanuit Syrië naar Libië. De premier van de Regering van Nationale Eenheid sloeg eind december alarm . "We maken ons zorgen dat internationale conflicten zich naar Libië zullen uitbreiden. Niemand wil dat een externe macht zijn hegemonie en gezag oplegt aan een land en zijn bevolking", waarschuwde Abdul Hamid Dbeibeh.

Sindsdien heeft Rusland zijn militaire aanwezigheid geïntensiveerd. Eind december gebruikten (en renoveerden) de Russen aanvankelijk de luchtmachtbasis Maaten al-Sarra , gelegen midden in de Sahara, vlakbij de Libisch-Tsjadische grens. Dit toonde al aan dat Rusland na de val van Bashar al-Assad "zijn schaakstukken in Afrika aan het herpositioneren was".

In een gesprek met de internationale pers legde Anas El Gomati uit dat Rusland, hoewel het "Syrische luchtmachtbases verliest", zijn aanwezigheid in Maaten al-Sarra uitbreidt en daarmee een "nieuw invloedsnetwerk creëert dat zich uitstrekt van de Middellandse Zee tot Afrika". Vanuit die basis midden in de woestijn kon Moskou vluchten uitvoeren om wapens te leveren aan andere Afrikaanse bondgenoten of Russische huurlingen in landen als Burkina Faso, Tsjaad, Mali en Soedan.

Meer recent, eind juni, onthulde een onderzoek van het Franse radiostation RFI , gebaseerd op satellietbeelden, dat Rusland ook de luchtmachtbasis Al-Khadim in het noordoosten van Libië gebruikt. Op die faciliteit slaat Moskou militair materieel uit Syrië op, dat vervolgens aan andere Afrikaanse landen wordt verkocht. Het zou dienen als een soort Russisch knooppunt in Afrika.

????????| De basis Maaten al-Sarra in Libië blijft uitbreiden. Sinds maart is de infrastructuur langs de belangrijkste landingsbaan aanzienlijk uitgebreid. pic.twitter.com/AdFKtcTgZS

— Iván (@FpAnalisis) 14 juni 2025

Op militair vlak meldde het Italiaanse Agenza Nova dat Rusland inderdaad overweegt raketsystemen te installeren op een andere luchtmachtbasis in Sebha, in het midden van Libië. Moskou wilde raketten installeren die rechtstreeks op Europa gericht waren. Deze hypothese roept echter twijfels op bij veel analisten die door Politico werden geïnterviewd. Zij wijzen eerder op een logistiek gebruik van deze infrastructuur.

Strategisch gezien baart de marinebasis in Tobroek , een stad in het oosten van Libië, zo'n 175 kilometer van Egypte, echter de meeste zorgen. Eind december 2024 waarschuwde de Italiaanse minister van Defensie Guido Crosetto dat "Moskou middelen van de Syrische marinebasis in Tartus naar Libië overbracht." "Dit is geen goede zaak. Russische schepen en onderzeeërs in de Middellandse Zee baren altijd zorgen, zeker als ze duizend kilometer verderop liggen en slechts een steenworp afstand van ons."

Rusland heeft interesse getoond in het handhaven of zelfs vergroten van zijn militaire aanwezigheid in de Middellandse Zee. In een gesprek met Observador verklaarde Basil Germond, hoogleraar Internationale Veiligheid aan de Lancaster University, dat "met het verlies van de controle over de marinebasis Tartus in Syrië de Russische aanwezigheid in de Middellandse Zee, en daarmee ook in het Midden-Oosten en Afrika, in gevaar komt."

"Logistiek gezien heeft het verlies van Tartus, in combinatie met de sluiting van de Turkse Bosporus en de Dardanellen voor schepen sinds het begin van de Oekraïense oorlog, Moskou's vermogen om marinemissies uit te voeren en landoperaties te ondersteunen in het Middellandse Zeegebied ernstig belemmerd", legt Basil Germond uit. In deze context speelt de marinebasis Tobroek een rol: "Het is een manier voor Rusland om toegang te krijgen tot marinefaciliteiten ter ondersteuning van marineschepen in het Middellandse Zeegebied en troepen die in Afrika zijn ingezet."

Deze militaire basis in Oost-Libië zou daarom een belangrijk onderdeel kunnen zijn van de nieuwe Russische veiligheidsstrategie in de Middellandse Zee, die Europese hoofdsteden zorgen baart. Toch waarschuwt Basil Germond dat Tobroek "niet dezelfde mate van stabiliteit biedt als Tartus onder het Assad-regime en niet over dezelfde mate van scheepsreparatie- en onderhoudsfaciliteiten beschikt."

In de Middellandse Zee bestaat de Russische strategie er ook in om chaos te zaaien in de buurt van de Europese Unie en de NAVO. Door de volledige controle over de marinebasis Tobroek te krijgen (voor zover wij weten heeft deze alleen een partnerschap met Khalifa Haftar), vormt dit een bedreiging voor Zuid-Europese bases, met name die in Griekenland en Italië.

Voorlopig beperken de waarschuwingen zich tot de migratiekwestie. In het verleden heeft Moskou dezelfde tactieken ook gebruikt. "We hebben al gezien dat de Libische migratie als wapen tegen Europa werd gebruikt. Rusland heeft ook Syrische migranten geholpen om via Wit-Rusland Europa te bereiken", herinnerde Tarek Megerisi zich, en voegde daaraan andere Russische hybride operaties toe: "Rusland heeft Europa al via Libië ondermijnd, bijgedragen aan de instabiliteit in Libië en Libië gebruikt als voertuig voor militaire en desinformatieoperaties die gericht zijn op het verminderen van de Europese invloed in Sub-Sahara Afrika."

Gezien deze modus operandi die in het verleden is gebruikt, heeft Tarek Megerisi geen twijfels: "Het is volkomen logisch dat de instrumentalisering van migranten uit Libië zal blijven verslechteren naarmate de betrekkingen tussen Rusland en Europa verslechteren en Oekraïne een Russisch moeras wordt."

Net als bij geopolitieke kwesties biedt Libië Rusland nog steeds meer kansen dan Syrië. "Rusland heeft al laten zien dat het migratie als wapen gebruikt via Wit-Rusland", zegt Anas El Gomati, verwijzend naar de aankomst van duizenden migranten aan de grens tussen Wit-Rusland, Polen en de Baltische landen tussen 2021 en 2022.

"Libië heeft een groter potentieel vanwege de geografische ligging [dichter bij Europa] en de territoriale controle van Haftar. Via de oostkust en de zuidelijke grensregio's van Libië kan Rusland migratiegolven manipuleren en tegelijkertijd voldoende openheid behouden om te ontkennen dat deze processen ontstaan", legt Anas El Gomati uit. Hij voegt eraan toe dat Rusland twee tactieken kan gebruiken: "Immigratie faciliteren om Europa onder druk te zetten, of Haftar positioneren als een stabiliteitspartner."

Griekenland en Italië hebben de kwestie al binnen de Europese Unie besproken. De twee landen, die het zwaarst getroffen zijn door de escalerende migratiecrisis vanuit Libië, hebben de overige lidstaten al gewaarschuwd voor de mogelijke negatieve gevolgen van deze situatie. "Libië is een noodsituatie die Europa samen moet aanpakken", aldus de Italiaanse minister van Buitenlandse Zaken Antonio Tajani.

Griekenland heeft van zijn kant al de eerste stappen gezet. De regering onder leiding van premier Kyriakos Mitsotakis benadrukte ook dat het land zich in een "noodsituatie" bevindt, waardoor "uitzonderlijke maatregelen" noodzakelijk zijn. De premier besloot daarom "alle asielaanvragen van migranten die met boten uit Noord-Afrika aankomen, drie maanden lang op te schorten". " Alle migranten die illegaal binnenkomen, zullen worden gearresteerd. De doorgang naar Griekenland is afgesloten."

Volgens de Griekse kustwacht zijn er alleen al op het eiland Kreta meer dan 10.000 mensen aangekomen. Sinds juni is het aantal aankomsten toegenomen, waarbij de lokale autoriteiten waarschuwen dat de opvangfaciliteiten overvol zijn. In een bericht aan migranten drong de Griekse minister van Migratie, Thanos Plevris, er bij hen op aan om "te blijven waar ze zijn" en waarschuwde hen dat ze niet welkom zullen zijn in Griekenland.

Een Griekse functionaris vertrouwde Politico toe dat deze nieuwe Griekse wetgeving al de interesse heeft gewekt van verschillende ministers, die de uitzonderlijke maatregelen beschouwen als een van de strengste die ooit in een lidstaat zijn ingevoerd. Dit heeft al geleid tot verschillende verzoeken voor bilaterale ontmoetingen met minister Thanos Plevris om het nieuwe kader beter te begrijpen.

Anas El Gomati vertelde Observador dat de geografische ligging van Libië in feite een "perfect drukpunt" is voor Europa. "Het ligt dicht genoeg bij Europa om een crisis te veroorzaken, [de politieke situatie] is chaotisch genoeg om te verhullen wat er gebeurt, en het land is verdeeld genoeg om Rusland via tussenpersonen te laten opereren", merkt dezelfde expert op.

In een tijd waarin de Europese publieke opinie zich steeds meer bewust wordt van de migratieproblematiek, waarschuwt Anas El Gomati dat "Europese politici, die wanhopig proberen dit probleem te beheersen", "gijzelaars" worden van een door Rusland gecreëerde dynamiek. "Het is de instrumentalisering van menselijke wanhoop voor strategisch gewin – niet alleen om mensen te verplaatsen, maar ook om Europese angsten te manipuleren om bepaalde politieke doelen te bereiken."

Samen met de ministers van Migratie van Griekenland, Italië en Malta ontmoette de Europees Commissaris voor Binnenlandse Zaken en Migratie, Magnus Brunner, begin juli de premier van de Regering van Nationale Eenheid. De leider van de door de VN erkende Libische regering beloofde "een brede nationale campagne te lanceren met de steun van verschillende bevriende landen om mensenhandel te bestrijden."

Hoe goedbedoeld de beloften van Abdul Hamid Dbeibeh ook zijn, ze zijn niet voldoende om de situatie in de Europese Unie te beheersen. EU-leiders moeten vooral spreken met veldmaarschalk Khalifa Haftar , de bondgenoot van Vladimir Poetin. Na een ontmoeting met de door de VN erkende premier probeerden de commissaris en de Europese ministers naar Benghazi te gaan om te onderhandelen met de leider van Oost-Libië.

Maar de Europese leiders werden niet ontvangen door veldmaarschalk Khalifa Haftar. Na een bezoek aan Tripoli met Abdul Hamid Dbeibeh werd de Europese delegatie de toegang tot Benghazi ontzegd – en Magnus Brunner werd zelfs als "persona non grata" beschouwd. Volgens mensen in de omgeving van de militaire leider die Oost-Libië bestuurt, hebben de leiders en ministers van de Europese Unie een reeks "diplomatieke praktijken" overtreden.

Het diplomatieke incident was een machtsvertoon van Khalifa Haftar – de maarschalk weet dat Europese leiders graag met hem willen praten, aangezien hij de enige is die een migratiecrisis kan stoppen. De militair streeft naar erkenning van zijn regering door de Europese Unie en gebruikt de migratiekwestie als onderhandelingsmiddel. "Het was slechts een truc van Haftar om zijn regering en het civiele gezicht van zijn militaire dictatuur te legitimeren", vertelde Tarek Megerisi aan Euronews.

Aangezien alleen de regering in Tripoli door de VN wordt erkend, moeten Europese leiders dan met Khalifa Haftar praten, die – in de ogen van velen – als een separatistische leider in Libië wordt beschouwd? Het dilemma is niet eenvoudig op te lossen: enerzijds wil de Europese Unie een verergering van de migratiecrisis voorkomen, anderzijds lopen ze het risico te worden uitgebuit door een leider die internationaal niet is gelegitimeerd.

In een interview met Politico , zelfs nadat hij uit Benghazi was gezet, betoogde Magnus Brunner dat onderhandelingen met Khalifa Haftar noodzakelijk zijn. Hij bevestigde dat "de communicatiekanalen op technisch niveau open zijn en zeer goed werken". "Het feit dat Rusland zijn invloed in Libië vergroot, is zorgwekkend, en daarom moeten we met Libië in gesprek gaan. Er bestaat zeker gevaar dat Rusland de migratiekwestie als wapen tegen Europa zal gebruiken. De instrumentalisering is nog steeds gaande", betoogde de commissaris.

De invloed van Vladimir Poetin in Libië laat de Europese Unie geen andere keuze dan in actie te komen en met Khalifa Haftar in gesprek te gaan, meent Magnus Brunner, die verzekert dat de EU het diplomatieke incident al vergeten is. "We zijn te allen tijde bereid tot overleg. Naar mijn mening is dat dringend noodzakelijk", betoogde de Europees Commissaris voor Migratie.

De vraag is nu of Khalifa Haftar met Europese leiders wil spreken. Enerzijds heeft de maarschalk internationale legitimiteit en militaire steun nodig, aangezien zijn bondgenoot zich op Oekraïne richt, en moet hij de strijd tegen de regering in Tripoli, die hij als onwettig beschouwt, voortzetten. Anderzijds zal de Europese Unie een pad inslaan met een leider die meer dan alleen "tactische samenwerking" met Rusland heeft. Zoals Anas El Gomati het definieert, heeft Moskou een relatie van "strategische wederzijdse afhankelijkheid die voortkomt uit de verdeeldheid van Libië", een staat die door velen als mislukt wordt beschouwd en waar het zeer moeilijk zal zijn om interne verdeeldheid te helen.