De wetenschapper die weet hoe hij een mens kan doden, maar slechts een deel van zijn cellen wil verwijderen

Chemisch ingenieur Jesús Santamaría gelooft dat wetenschappers beter zijn in moorden. "Ze zijn gewend te observeren en conclusies te trekken. Ze begrijpen het deductieve proces van een detective, waardoor de misdaden die ze plegen interessanter en moeilijker te detecteren zijn", stelt hij.

"Denk je dat jij beter kunt doden dan iemand anders?"

―Zeker. Absoluut, absoluut.

Santamaría, 66 jaar geleden geboren in Burgos, heeft een uniek profiel. Hij schrijft zijn derde misdaadroman, over een seriemoordenaar en wetenschapper, en heeft meer dan vijf miljoen euro ontvangen van de European Research Council om kanker te proberen te genezen. Een mens doden is op papier eenvoudig, maar slechts een deel van zijn cellen doden, de kankercellen, is de grote uitdaging in de geneeskunde. Santamaría benadrukt dat hij in 1959 werd geboren, hetzelfde jaar dat de beroemde Amerikaanse natuurkundige Richard Feynman een lezing gaf die wordt beschouwd als de mijlpaal van de nanotechnologie, de manipulatie van materie op de schaal van een miljoenste van een millimeter. Feynman, een van de grondleggers van de atoombom, noemde "een heel gek idee" van een vriend van hem. "Bij een chirurgische ingreep zou het erg handig zijn als je de chirurg zou kunnen inslikken . Je plaatst de arts in een bloedvat, hij gaat naar het hart en observeert de omgeving. […] Hij identificeert welke hartklep defect is en opereert eraan met een klein scalpel," verkondigde de natuurkundige.

Het idee is al lang niet meer zo gek, legt Santamaría uit in zijn kantoor aan het Instituut voor Nanowetenschappen en Materialen van Aragón in Zaragoza. Het eerste nanomedicijn, Doxil genaamd, wordt sinds 1995 gebruikt voor de behandeling van verschillende soorten kanker. Het is simpelweg een chemotherapeutisch middel – doxorubicine, gewonnen uit bacteriën – ingekapseld in vetbolletjes. De resulterende moleculen zijn zo groot dat ze door de bloedbaan circuleren totdat ze de karakteristieke poriën van de bloedvaten van een tumor tegenkomen, die vervormd zijn door de snelle groei van de kanker. Met een simpele nanotechnologische truc bereikt het medicijn de aangetaste gebieden specifieker.

Het is precies 30 jaar geleden dat de eerste nanomedicijnen op de markt kwamen. Mensen dachten toen: 'Dit is geweldig. We hebben kanker eindelijk uitgeroeid! Als we dit kunnen bereiken met een onnozel passief systeem, wat kunnen we dan niet bereiken door het medicijn te koppelen aan monoklonale antilichamen [eiwitten die in het laboratorium zijn ontwikkeld om kankercellen direct aan te vallen]!' En wat is er sindsdien gebeurd? Het medicijn bereikt de cellen niet, klaagt Santamaría.

De Duitse chemicus Stefan Wilhelm mat de omvang van de mislukking in 2016. Na alle experimenten die in de afgelopen tien jaar waren gepubliceerd, te hebben bestudeerd, constateerde hij dat amper 0,7% van de dosis nanodeeltjes die bij een patiënt werd geïnjecteerd, de tumor daadwerkelijk bereikte. Er bestaan blijkbaar al uitstekende nanodrugs om kankercellen te doden, maar die bereiken hun doel niet. "Dat is de Gordiaanse knoop. Als we die oplossen, hebben we hem," verkondigt Santamaría. De European Research Council heeft hem onlangs een van de prestigieuze Advanced Grants toegekend, een budget van € 3,1 miljoen om te proberen een oplossing voor het probleem te vinden. Dit is zijn derde Europese subsidie van dit type, een mijlpaal die slechts door vijf andere wetenschappers in Spanje is bereikt.

De onderzoeker presenteerde zijn eerste misdaadroman, Akademeia (De boeken van de zwarte kat), in 2018. Daarin emigreert een jonge Spaanse wetenschapper naar de Verenigde Staten om te werken aan het Massachusetts Institute of Technology (MIT), waar hij te maken krijgt met een meedogenloze egostrijd en een lijk. "Wetenschappers worden vaak beschouwd als welwillende wezens, toegewijd aan hun exotische onderzoek, ver verwijderd van wereldse passies. Maar onderzoekers zijn mensen, onderworpen aan dezelfde passies als iedereen en in staat tot dezelfde wandaden", waarschuwt de auteur op de achterflap.

Door de COVID-pandemie in lockdown schreef hij zijn tweede misdaadroman: Inmortal (Los libros del gato negro), waarin de hoofdpersoon opnieuw een Spaanse onderzoeker aan het MIT is die het opneemt tegen een messiaanse wetenschapper die een nieuwe religie heeft gesticht en onsterfelijkheid nastreeft. "Dit zijn pure misdaadromans. Niemand hoeft lijken op de eerste pagina te verwachten. Als ik iemand vermoord, begrijp je de moordenaar al perfect en ben je het er bijna mee eens dat ik hem moet vermoorden", zegt de auteur lachend.

Het is geen toeval dat de plaats delict MIT is, een van 's werelds tempels van de wetenschap. Santamaría betrad in 2003 de politiek in Aragón als directeur-generaal Onderzoek in de regionale regering van Marcelino Iglesias (PSOE). In 2007, na zijn ontslag, ging hij een sabbatical nemen bij MIT onder leiding van Robert Langer , de goeroe van intelligente medicijntoediening en een van 's werelds grootste medicijnuitvinders. In 2010 richtte Langer samen met andere collega's Moderna op, dat uiteindelijk een van de eerste effectieve vaccins tegen COVID-19 zou produceren en miljoenen levens zou redden.

Met de eerste Europese subsidie van € 1,85 miljoen in 2011 ontwikkelde Santamaría's team katalysatoren voor de koolwaterstofindustrie. Met de tweede subsidie van bijna € 2,5 miljoen in 2017 produceerde het team andere katalysatoren die, wanneer geactiveerd, giftige stoffen in kankercellen genereren en deze van binnenuit vernietigen : door ze van hun voedsel te beroven – "Het zijn echte glucosejunkies" – door hun essentiële antioxidantmoleculen te neutraliseren of door ze te voorzien van geïnactiveerde medicijnen die ze naar believen kunnen reactiveren. Santamaría stelt dat de resultaten bij muizen veelbelovend zijn, ondanks het feit dat, wanneer de dieren na elk experiment worden opgeofferd, tot 98% van de nanodeeltjes in de lever achterblijft en de tumor niet bereikt.

Met zijn derde subsidie, ter waarde van 3,1 miljoen euro, zal Santamaría de Gordiaanse knoop aanpakken: het immuunsysteem van de patiënt zelf. De overgrote meerderheid van de nanodeeltjes wordt gevangen door de witte bloedcellen in de bloedvaten van de lever. De eerste strategie van zijn team is het ontwerpen van onschadelijke lokmiddelen die deze witte bloedcellen tegenhouden voordat de genezende nanodeeltjes worden geïnjecteerd. Zodra de menselijke afweer is omzeild, moeten ze de tumor bereiken. "Onze volgende strategie is die van het paard van Troje ", legt hij uit, verwijzend naar de legende van de intocht in de versterkte stad dankzij een ogenschijnlijk ongevaarlijk houten paard, maar gevuld met Griekse soldaten.

Tumorcellen communiceren via extracellulaire blaasjes, enkele miljoensten van een millimeter groot. Het uiteindelijke doel van Santamaría en zijn collega's zou zijn om een monster van de kanker van een patiënt te nemen, de tumorcellen in het laboratorium te laten groeien, de blaasjes te oogsten, ze te vullen met genezende nanodeeltjes en ze na toediening van de lokdeeltjes weer in de patiënt te injecteren. "We willen het concept testen in een muis met zijn volledige immuunsysteem. Als het werkt en in plaats van 1% van de nanodeeltjes de tumor bereikt, zal 50% de tumor bereiken, zullen er vanuit Madrid vreugdekreten te horen zijn. Als het ons lukt, zullen we op zoek gaan naar een farmaceutisch bedrijf dat bereid is deel te nemen aan klinische proeven op mensen", legt Santamaría uit, eveneens hoogleraar aan de Universiteit van Zaragoza.

Santamaría rondt zijn derde misdaadroman af, die zich wederom afspeelt aan het MIT. Dit keer besluit een onterecht van de instelling gestuurde onderzoeker wraak te nemen en wordt hij een seriemoordenaar van wetenschappelijke tijdschriftredacteuren . De in Burgos geboren nanotechnoloog bedenkt in zijn vrije tijd innovatieve manieren om te doden, maar wijdt zijn werkdag aan het vinden van de sleutel om alleen de ongewenste cellen van een mens uit te roeien en zo zijn leven te redden. "Het zou de verwezenlijking zijn van Feynmans visie uit 1959: de dokter kleiner maken zodat hij ons lichaam kan binnendringen, rondlopen op zoek naar dingen die gerepareerd kunnen worden, en die vervolgens repareren," concludeert hij.