De School van het Rechtop Lopen – Lea Ypi over Overleven in het Albanese Tijdperk van Extremen

"Je zou een roman moeten schrijven," raadt een studente in Thessaloniki academica Lea Ypi aan. Want, zegt de studente, in het stadsarchief kan ze niets vinden over vrouwen zoals haar grootmoeder. Maar Ypi vindt er veel, en bovendien ontkomt ze niet aan haar rol als politicoloog en filosoof. De familiegeschiedenis "Upright" wordt daardoor een mengelmoes voor de professor, die opgroeide in Albanië en nu doceert in Londen: deels roman, deels onderzoeksrapport en een beknopte reflectie op het concept waardigheid in een 20e eeuw van dictaturen en wreedheid. Het verbazingwekkende is dat alle stukken een ongewoon, maar toch samenhangend geheel vormen.

"Rechtop" begint nog zwaarder dan een klassieke Russische roman. Het begint met een rijkelijke index van personages, gevolgd door een chronologie met belangrijke data van 1821 tot 1946, een "Opmerking over de titels" in het Ottomaanse Rijk, "Opmerkingen over de uitspraak van het Albanees" en twee historische kaarten van het noorden van het Ottomaanse Rijk en dezelfde regio direct na de Tweede Wereldoorlog.

Wie zich door twintig informatieve pagina's worstelt of bladert, komt een stralende figuur tegen die alle moeite doet verdwijnen: Ypi's grootmoeder, Leman Leskoviku. Samen met haar vertelt de kleindochter, die doceert aan de London School of Economics, over de val van het Ottomaanse Rijk en de opkomst van het communistische regime van Enver Hoxha.

Leman is de kleindochter van Ibrahim Pasha, een hoge Ottomaanse bestuursambtenaar uit de Albanese bergen. Ze groeide op in Thessaloniki, in de villa waar Ibrahim jarenlang woonde. De sultan had hem uit Constantinopel verbannen vanwege zijn hervormingsplannen voor de "zieke man van de Bosporus". Toen het multi-etnische Ottomaanse Rijk na de Balkanoorlogen en de Eerste Wereldoorlog uiteenviel in natiestaten, ervoer de vijfjarige Leman het leed dat de bevolkingsruil tussen Turkije en Griekenland honderdduizenden mensen teweegbracht: horden uitgehongerde, veelal hulpbehoevende vluchtelingen kampeerden op straat in de stad die nu Thessaloniki heet.

Na haar middelbareschooltijd verhuisde Leman ook naar Tirana, het land van haar voorouders – maar uit vrije wil, niet als ontheemde of als patriot. Ze wilde ontsnappen aan een Duitse koopman in Albanië, die al op haar knie begon te kloppen. De meedogenloze en onnadenkende Georg Heym had Lemans geliefde tante Selma eerder zo hardnekkig het hof gemaakt dat Selma alleen veiligheid kon vinden door zelfmoord te plegen.

Selma voedde Leman op volgens de idealen van de Franse Revolutie, en ook haar vader vond Parijs, en niet Tirana, een geschikte plek om zijn zwaar rokende dochter te laten studeren. Midden jaren twintig was de Albanese hoofdstad een ziedende chaos van ellende en pracht. Aanhangers van bloedwraak botsten met die van de Verlichting, boeren botsten met oud-studenten die in Parijs kennis hadden gemaakt met alle vormen van politiek, van fascisme tot socialisme, en drongen aan op een onmiddellijke praktische toepassing ervan.

Daar komen nog agenten bij, voornamelijk Britten, die de communisten en de gewelddadige annexatietendensen die overal op de Balkan gaande zijn, in toom willen houden. Via haar minnaar, Asllan Ypi, de zoon van de voormalige premier, ontmoet Leman een luidruchtige en ijdele man genaamd Enver Hoxha.

Hoxha studeerde bij Asllan in Parijs. Tijdens de Tweede Wereldoorlog vocht de oprichter van de Albanese Communistische Partij als partizaan tegen de Italiaanse en daaropvolgende Duitse bezetters. Iets meer dan een jaar na hun terugtrekking liet hij, inmiddels staatshoofd en partijleider, zijn voorzichtige oud-studiegenoot Asllan tot twintig jaar gevangenisstraf veroordelen. Zafo, de dochter van Asllan en Leman en de vader van de auteur, groeide op op het platteland dankzij de collectieve straf die onder communisten gebruikelijk was: zijn moeder verloor, als echtgenote van een staatsvijand, haar baan in de administratie en werd gedegradeerd tot veldwerk.

Lea Ypi beschreef in haar veelgeprezen vorige boek, "Free", haar jeugd in het geïsoleerde Albanese communistische tijdperk van Enver Hoxha. In "Upright" ligt de nadruk op de gevaarlijke jaren van de Albanese generatie, en Ypi toont opnieuw haar talent voor verhalen vertellen.

Ze verbindt historische gebeurtenissen moeiteloos met individuele ervaringen. Ze schakelt vaardig over van de persoonlijke naar de auteursverteller, beweegt heen en weer, en gebruikt een rijk tableau van personages uit een aristocratisch huishouden om bijvoorbeeld de grote menselijke uitwisseling tussen Turkije en Griekenland, een vroege vorm van etnische zuivering, vanuit verschillende perspectieven te belichten: door de ogen van de meid Dafne, die met tegenzin naar Turkije verhuist; die van de domme Duitse koopman Gustav Heym; en die van het kind Leman, dat samen met de vluchtelingen lijdt. "Upright" is opmerkelijk vlekkeloos en boeiend.

De passages in de roman, waarin Ypi de emotionele toestanden en gedachten van haar personages onderzoekt, worden afgewisseld met verslagen van archiefbezoeken in de Balkanlanden en ver daarbuiten. Ze zijn doorspekt met een tragische humor, want wat er ontbreekt in de archieven is vaak belangrijker dan wat er wel is. Bovenal lijken de dossiers die over Leman Leskoviku zijn ontdekt, met name spionagerapporten, geen verband te houden met het leven dat Ypi in haar verzonnen hoofdstukken beschrijft: de auteur contrasteert staatsgeweld met een zelfbepaald leven.

De ongewone opbouw had gemakkelijk geforceerd kunnen overkomen. Maar impliciet belicht het de rode draad in het boek: Ypi's reflecties op waardigheid in de Schilleriaanse zin, die Leman bewaarde in een tijdperk van ideologische extremen. En wanneer een tweede Leman Leskoviku in de archieven opduikt, wordt het duidelijk: deze auteur kan zelfs spanning aan.

Lea Ypi: Rechtop. Overleven in het tijdperk van extremen. Vertaald uit het Engels door Eva Bonné. Suhrkamp-Verlag, Berlijn 2025. 416 pp., Fr. 41.90.