Cehennem nasıl kokar? Yapay zeka, Avrupa tarihini ve kültürünü şekillendiren kokuları yeniden yaratıyor.

Cehennemin nasıl koktuğunu düşünüyorsunuz? İngiliz araştırmacı William Tullett, bu kokuyu , en azından atalarımızın hayal ettiği şekliyle, aslına sadık kalarak yeniden yarattı. 2021-2023 yılları arasında yürütülen AB destekli bir araştırma girişimi sayesinde Tullett, Avrupa genelindeki arşivleri yıllarca aramak zorunda kalmadı. Bunun yerine, 2,4 milyondan fazla farklı koku örneğini veya belirli ifadelerini derleyen, benzersiz ve sezgisel bir tarihi koku veritabanı olan ODEUROPA Koku Gezgini'ni kullanarak bu bilgilere erişebildi.

York Üniversitesi'nde (İngiltere) kıdemli öğretim görevlisi ve koku tarihi uzmanı Dr. Tullett, "Cehennem ve sembolizmi Avrupa ve Hristiyan kültüründe çok önemli bir rol oynuyor," diyor. Bu özel kokuyu yeniden oluşturmak için, beklenen kükürt kokusundan "bir milyon ölü köpek" gibi daha çağrışımlı açıklamalara kadar 16. ve 17. yüzyıl vaazlarından önemli referanslar topladı.

Bu cehennemsi koku, Japonya'nın Osaka kentinde düzenlenen 2025 Dünya Fuarı'nın Avrupa Pavyonu'nda sunulan bir düzine tarihi kokudan sadece biriydi. Tasvir edilen diğer kokular arasında günlük, mür ve Amsterdam kanalları da vardı ve her biri kendine özgü duygusal, kültürel ve tarihi çağrışımlara sahipti. Hepsi ODEUROPA araştırma ekibi tarafından yeniden yaratıldı.

Amsterdam Özgür Üniversitesi'nde (Hollanda) kültür tarihçisi ve araştırma ekibinin koordinatörü olan Profesör Inger Leemans , Dünya Fuarı'nın tarihsel bağlamda öznel ve göreceli kokuların ne kadar belirgin olduğunun canlı bir örneği olduğunu belirtiyor. Leemans'a göre, bazı Avrupalılar, dumanlı aroması onlara kızarmış eti hatırlattığı için, cehennem kokusunu tuhaf bir şekilde çekici bulurken, Osaka'yı ziyaret eden Japonlar ise "tamamen iğrenç" bulmuş.

Koku mirasını korumak

Koku mirası, yani kültürel veya sosyal değeri olan kokular kümesi, yeterince araştırılmamış ve belgelenmesi zor bir konu olmaya devam etmektedir. Kültürel bir olgu olarak koku üzerine araştırmalar bir süredir artan bir ilgi görse de, çalışmalar çeşitli disiplinler arasında bölünmüştür.

Leemans, Almanya, Slovenya, Fransa, İtalya, Hollanda ve Birleşik Krallık'tan araştırmacıların cehennemin kükürtlü kokusunu yeniden yaratmanın çok ötesine geçen çalışmalarına atıfta bulunarak, "Bu proje, tarih, sanat tarihi, kimya ve miras bilimi de dahil olmak üzere çeşitli alanlardan kokular hakkında bilgi toplamamızı sağladı," diyor. ODEUROPA ekibi, koku alma alışkanlıkları, kokular ve "aromatik yerler" listesi içeren bir koku mirası araç seti geliştirdi.

Amacı, miras araştırmacılarının ve politika yapıcılarının önemli kokuları ve koku manzaralarını (belirli bir yeri, çevreyi veya zamanı karakterize eden kokular veya aromalar) tanımalarına ve korumalarına yardımcı olmaktır.

Tullett, pratik bir bakış açısıyla, kokunun insanların tarihle bağ kurmasına yardımcı olan güçlü bir araç olabileceğini belirtiyor. Müzeler ve tarihi yerler, sergileri daha sürükleyici ve akılda kalıcı kılmak için kokulardan yararlanabilir. "Koku, geçmişle daha somut, özgün ve gerçek bir ilişki kurmamızı sağlıyor," diye belirtiyor.

Müzeler ve tarihi alanlar bu konuya zaten ilgi duyuyor ve sergi küratörleri ziyaretçilerini etkilemek için giderek daha fazla kokuya yöneliyor. Örneğin, ODEUROPA ekibi, sanat, arkeoloji ve kentsel ve kültürel tarihe adanmış bir alan olan Ulm Müzesi'nde (Almanya) bir koku turu oluşturulmasına yardımcı oldu.

Ayrıca, müzelerde ve tarihi yerlerde kokularla çalışmak için pratik rehberlik sunan, çiz-kokla haritaları ve koku hikayeleri anlatımı araç setiyle Amsterdam'da kendi kendine rehberli bir şehir turu geliştirdiler.

Araştırmacılar, altı dilde yaklaşık 167.000 tarihi metin ve yaklaşık 43.000 görselden tarihi içgörüleri ve "koku yoluyla deneyimlenen hikayeleri" ortaya çıkarmak için yapay zeka (YZ) modellerini, 16. yüzyıldan 20. yüzyılın başlarına kadar olan metin ve görsellerdeki koku ve aromalara dair referanslar bulması için eğittiler.

Bu temel üzerine inşa ederek, verileri birbirine bağlayan ve bağlamsallaştıran, birbirine bağlı bilgilerden oluşan yapılandırılmış ağlar olan bilgi grafikleri oluşturdular. Yapay zekanın bu gelişmiş kullanımı, AB'nin kültürel mirası daha alakalı ve erişilebilir kılma yönündeki artan hedefini destekliyor; bu hedef, dijitalleştirilmiş kültürel içerik için Avrupa platformu olan Europeana aracılığıyla da destekleniyor .

İlham Japonya'dan geliyor

Dünya Fuarı'ndan önce bile, ODEUROPA araştırmacıları Japon meslektaşlarıyla fikir alışverişinde bulunuyor ve bu ülkenin koku koruma alanındaki öncü çalışmalarından ilham alıyorlardı. Leemans, "Japonya, kokunun bir miras varlığı olarak algılanmasında bir ilham kaynağı olmuştur," diyor.

Japonya Çevre Bakanlığı, 2001 yılında ülkenin en dikkat çekici 100 koku manzarasını içeren bir liste hazırladı. Bu manzaralar arasında, serin yaz aylarında Kushiro bölgesini saran deniz sisinden, Kibi Tepeleri'nin beyaz şeftalilerine ve Osaka'nın Tsuruhashi bölgesindeki Kore yemeklerinin kokusuna kadar her şey yer alıyor.

Tüm bunlar, ODEUROPA ekibini koku manzaraları ve bunların kimlik, mekân ve hafızayı nasıl aktardığı üzerine daha geniş bir şekilde düşünmeye teşvik etti. Leemans, "Koku manzaraları, korunması gereken ve özel bir değere sahip önemli mekânlardır," diyor.

Çalışmaları Avrupalı ​​ekibe de ilham kaynağı olan öncü Japon koku sanatçısı Maki Ueda'ya göre, koku bir zamanlar Japon kültüründe çok daha önemli bir yere sahipti. Ueda'nın açıkladığı gibi, bin yıldan uzun bir süre önce, Heian Dönemi'nde kokular yalnızca koku değil, aynı zamanda sosyal bir iletişim ve bilgi koduydu. "Bugün, kokulara karşı bu incelik ve duyarlılık kayboldu."

Ueda, koku alma sanatıyla bağlantı kurmanın eğitici değeri olan anlamlı bir deneyim olduğunu vurguluyor: "İnsanlar koku alma duyusunun ne kadar güçlü olabileceğini unuttuklarını fark ediyorlar."

Unutulmuş duyularla bağlantı kurun

Leemans, kokunun haksız yere göz ardı edilen bir duyu olduğunu kabul ediyor, ancak tekrar önem kazanabileceğine inanıyor. "Çoğu insan, normalde pek kullanmadığı zengin bir koku bilgisine sahiptir. Bunu kelimelere dökemeyebilirler, ancak onlara yardım edersek, tüm bu bilgiyi anlamlandırabilirler," diye yorumluyor.

Leemans, bu koku diyaloğunu canlı tutmak için yapay zeka avatarını Osaka'da bıraktı. Dijital versiyonu, Dünya Fuarı'nın geri kalanında ODEUROPA'nın araştırmalarını sunmaya ve ziyaretçilerin sorularını yanıtlamaya devam edecek.

Ekibi ayrıca, kokuları toplama, belgeleme ve sunma konusunda ilginç çalışmalar yürüten Japon ortaklarla gelecekteki iş birliklerini de ele aldı. Leemans, "Birlikte ilerleyip birbirimizden öğrenebileceğimiz sayısız yol var," diyor.

Bu makalede anlatılan araştırma, AB Ufuk Programı'nın finansmanıyla desteklenmiştir. Görüşülen kişilerin görüşleri, Avrupa Komisyonu'nun görüşlerini yansıtmamaktadır.

Makale ilk olarak Avrupa Birliği'nin araştırma ve inovasyon dergisi Horizon'da yayınlanmıştır .