Ocena egzaminów i jej brak

Niedawna krytyka egzaminów końcowych przez FENPROF — której tradycyjnie towarzyszył strajk w okresie oceniania — zasługuje na refleksję. Związki zawodowe konsekwentnie sprzeciwiają się tym testom, twierdząc, że stanowią one obciążenie biurokratyczne, które dezorganizuje szkoły i wywiera nadmierną presję na uczniów i nauczycieli. Choć argument organizacji szkolnej może być uzasadniony, twierdzenie, że egzaminy końcowe szkodzą uczniom, jest błędne, co zostało obalone przez liczne badania międzynarodowe.

„FENPROF, który zawsze ostro krytykował egzaminy końcowe, nie może nie potępić tym bardziej narzucenia tych dodatkowych egzaminów w środku roku szkolnego, zwłaszcza ze względu na sposób, w jaki administracja oświatowa zamierza je przeprowadzić” — czytamy na stronie SPGL.

Tym razem strajk skupi się na testach ModA (Basic Education Learning Monitoring Tests), których celem jest:

• monitorować poziom umiejętności czytania i pisania uczniów w różnych obszarach;
• zapewnianie systemowi edukacji regularnych informacji o wynikach uczniów i szkół;
• wspierać pracę nauczycieli i szkół, umożliwiając refleksję i dostosowania pedagogiczne dla uczniów rozpoczynających lub uczestniczących w cyklu studiów;
• wspierać nauczycieli i szkoły, które przyjmują tych uczniów w kolejnym cyklu, umożliwiając terminową i odpowiednią interwencję pedagogiczną.

Strajki w kluczowych momentach narodowego rozrachunku nie są niczym nowym. Dopiero w 2023 roku strajki zwołane przez związki zawodowe wpłynęły na oceny uczniów od 2 do 12 klasy. Na ocenę pracy nauczycieli wpływają również strajki. Wielu nauczycieli odrzuca powszechną i ogólnokrajową ocenę, zarówno uczniów, jak i siebie samych.

„Niepewność w szkołach publicznych spowodowana strajkami skłania rodziców do szukania odpowiedzi w edukacji prywatnej na rok szkolny 2023/2024” — czytamy w gazetach ogólnopolskich. Taka reakcja nie jest zaskakująca, biorąc pod uwagę serię strajków i niestabilność panującą w szkołach publicznych.

Edukacja to kluczowa inwestycja zarówno dla jednostki, jak i dla społeczeństwa. Może ona stymulować rozwój osobisty i zawodowy. Istotne jest, aby system edukacji funkcjonował jako dźwignia społeczna, zwalczając ubóstwo i wykluczenie, które dotykają prawie 20% portugalskich dzieci. Raporty OECD pokazują, że osoby z wyższym wykształceniem są zazwyczaj bardziej zaangażowane społecznie, mają wyższy wskaźnik zatrudnienia i wyższe dochody, co pomaga im w walce z wykluczeniem.

Aby zapewnić lepszą przyszłość, konieczne jest wzmocnienie systemu edukacji, jego modernizacja i zagwarantowanie wolności wyboru, niezależnie od kontekstu społeczno-ekonomicznego, koncentrując swoje propozycje na uczniach. Do osiągnięcia tego celu przyczyniają się także standaryzowane testy ogólnokrajowe (Koretz, 2008). Jeśli są dobrze zaprojektowane, oceny te stanowią wartościowe narzędzia pomiaru poziomu wiedzy zdobytej przez uczniów. Nie zastępują one oceny ciągłej i nie powinny tego robić, ale uzupełniają ją o zewnętrzną i porównywalną perspektywę, działając jak barometr systemu edukacyjnego.

Jak wynika z raportu OECD Education at a Glance, kraje posiadające dobrze zorganizowane systemy oceny zewnętrznej charakteryzują się większą równością i jakością edukacji. Nie chodzi tylko o przeprowadzanie egzaminów, ale o wykorzystanie ich wyników do doskonalenia praktyk pedagogicznych, identyfikowania luk w programie nauczania i promowania skuteczniejszej polityki edukacyjnej. Przejrzystość i odpowiedzialność są filarami każdego nowoczesnego systemu edukacji.

Raport „OECD Reviews of Evaluation and Assessment in Education: Portugal 2012”, w którym przeanalizowano krajowy system edukacji, przedstawił jasne zalecenia: System oceniania w Portugalii powinien kłaść większy nacisk na monitorowanie postępów uczniów na przestrzeni czasu, ale konieczne jest zapewnienie porównywalności testów krajowych na przestrzeni lat, przy zachowaniu stabilności niektórych elementów oceny. W raporcie czytamy również, że strategiczne wykorzystanie wyników testów ogólnokrajowych i standaryzowanych może pomóc w monitorowaniu postępu w uczeniu się.

Jednak pomimo wszystkich badań i zaleceń, partie takie jak Komunistyczna Partia Portugalii i Blok Lewicowy prowadzą otwartą wojnę z egzaminami. W kraju, w którym niektóre partie twierdzą, że państwo powinno być przedsiębiorcą, kontrolującym linie lotnicze i banki, trudno zrozumieć, dlaczego nie domaga się z równą siłą solidnego systemu edukacji z ocenami i wymaganiami, który rzeczywiście poprawia życie uczniów.

Podobnie stanowisko związków zawodowych ujawnia pewien anachronizm . Reagowanie poprzez przedłużające się strajki szkodzi uczniom, zwłaszcza w czasie, gdy wciąż nadrabiają oni zaległości w nauce, które straciły podczas pandemii. Zamiast przedstawiać wykonalne i pedagogicznie uzasadnione alternatywy, wybiera się odruchową opozycję, która ignoruje korzyści płynące z dobrze zaprojektowanej zewnętrznej oceny. Związki zawodowe FENPROF i STOP po raz kolejny ogłosiły strajk w okresie od 19 do 30 maja 2025 r.

Oczywiste jest, że trzeba wprowadzić pewne ulepszenia. Badania pokazują, że testy te powinny być lepiej dostosowane do codziennej praktyki nauczycielskiej, a nauczycielom wciąż brakuje odpowiedniego przeszkolenia, aby mogli skutecznie wykorzystywać ich wyniki. Ale rozwiązaniem nie jest ich eliminacja, lecz reforma w oparciu o dowody.

W kraju, w którym niepowodzenia w nauce i nierówności w dalszym ciągu wyznaczają ścieżkę edukacyjną wielu uczniów, rezygnacja z zewnętrznych narzędzi oceny oznacza zamykanie oczu na rzeczywistość. Popyt nie jest synonimem sztywności, a ocena nie jest synonimem ucisku. Jednak system pozbawiony zewnętrznych mechanizmów walidacji narażony jest na ryzyko, że stanie się autoreferencyjny, pozostawiając w tyle tych, którzy najbardziej go potrzebują.

Zamiast odrzucać ostateczne testy od razu, należy jak najszybciej rozpocząć poważną dyskusję na temat ich projektu, celów i skutków. Dyskusja ta będzie przydatna tylko wtedy, gdy wszystkie zainteresowane strony – nauczyciele, związki zawodowe, naukowcy, rodzice i decydenci – będą chcieli wysłuchać dowodów i umieścić interesy uczniów w centrum równania.