Grafieken onder vuur

Twee maanden geleden was ik op een bijeenkomst waar ook de directeur van het KNMI was. In een flits zag ik dat hij sokken aanhad met daarop de klimaatstreepjescode. Die sokken heb ik ook, dacht ik nog. Maar bovenal herinnerden die sokken me eraan hoe ontzettend krachtig een goede grafiek kan zijn. De klimaatstreepjescode is grootgemaakt door de Engelse klimaatwetenschapper Ed Hawkins. De gemiddelde wereldtemperatuur wordt er voorgesteld door een verzameling gekleurde verticale strepen, van blauw voor de vroegere koude jaren tot donkerrood voor de meest recente jaren. De eenvoud van de streepjescode is bedrieglijk: er zitten honderdduizenden metingen in verwerkt.

Een van de allermooiste boeken in mijn boekenkast gaat over de grafische communicatie van informatie: The Visual Display of Quantitative Information van Edward R. Tufte. Het boek laat prachtige voorbeelden zien van datavisualisatie, waarin de klimaatstreepjescode niet zou misstaan als het boek ooit een herdruk zou krijgen.

In een van de hoofdstukken betoogt Tufte dat datavisualisatie er in de moderne media bekaaid afkomt. Het dominante soort grafische informatie in de media is meestal heel karig: het is óf een kaart, óf een grafiek met een tijdreeks, dat wil zeggen met de tijd op de horizontale as. Tufte laat zien dat meer dan 99 procent van de grafieken in de gedrukte pers een kaart of een tijdreeks is. Alleen Der Spiegel en The Economist bevatten 2 tot 5 procent grafieken met iets anders dan de tijd op de horizontale as. Een snelle steekproef bevestigt dat beeld, zelfs in een krant met een hoogopgeleid lezerspubliek als NRC. Ik doorzocht zaterdagkrant van vorige week en vond één kaart en 12 grafieken. Elf daarvan waren een tijdreeks.

Oorzakelijk verband

Krachtige grafieken laten volgens Tufte, in tegenstelling tot tijdreeksen, de oorzaak op de horizontale as zien, en het gevolg op de verticale as. Voorbeeld uit zijn boek: aantal gerookte sigaretten per hoofd van de bevolking op de horizontale as, en aantal longkankerdoden per miljoen inwoners op de verticale as. Een bijna rechte lijn verschijnt als je de data uit meerdere landen in de grafiek zet. Zulke grafieken zie je bijna nooit in de krant of op tv. In de beleidssamenvatting van het meest recente IPCC-rapport staat ook een grafiek van dit type. Het is mijn favoriete klimaatgrafiek. Je ziet de hoeveelheid verbrande fossiele brandstof op de horizontale as, en de temperatuurstijging sinds de ontdekking van die fossiele brandstoffen op de verticale as. Resultaat: een vrijwel rechte lijn met oorzaak en gevolg kristalhelder in beeld.

Hoewel Tufte overtuigend laat zien dat de tijdreeks eigenlijk een zwaktebod is, zonder verklarende kracht, wordt een andere kracht van grafieken onderbelicht, namelijk die van de herhaling. Dat is ook niet gek, het boek is uit 2001, voordat het internet zo groot werd. Een tijdreeks mag een minder krachtige inhoud hebben, als een tijdreeks door herhaling een iconische status bereikt is het alsnog een ontzettend overtuigend instrument. Neem de klimaatstrepen als voorbeeld, die heeft bijna iedereen weleens gezien.

Krachtige grafieken roepen weerstand op. Dat gebeurde bijvoorbeeld bij de hockeystick, een beroemde tijdreeks in de klimaatwetenschap met de afgelopen tweeduizend jaar op de x-as, en de mondiaal gemiddelde temperatuur op de y-as. De grafiek ziet eruit als een ijshockeystick op z’n kant, met een vrijwel constante temperatuur vóór de industriële revolutie, en een sterk oplopende temperatuur daarna. Omdat deze grafiek zo duidelijk laat zien dat de huidige opwarming uniek is in de periode sinds de antieke oudheid, veroorzaakte hij nogal wat verzet uit de hoek van de klimaatontkenners. Immers, hier werd met één lijntje het kroonjuweel van de klimaatontkenning van tafel geveegd, namelijk dat het allemaal een natuurlijke cyclus zou zijn en de mens er part noch deel aan had. Michael Mann, de maker van de hockeystick, heeft een boek geschreven over de persoonlijke aanvallen die hem ten deel vielen na publicatie ervan.

Gekortwiekt

De Republikeinen nemen nu andere grafieken op de korrel. Neem de data van het National Snow and Ice Data Center in Colorado. Hun bekendste grafiek laat de enorme afname van zeeijs in het noordpoolgebied zien, een icoon van klimaatverandering. Financiering sinds begin mei gekortwiekt. En NOAA, met de Keeling curve. Honderdduizenden metingen op Mauna Loa vormen de grafiek die toont dat de CO₂-concentratie in de atmosfeer sinds het begin van de metingen in 1958 elk jaar stijgt. Afgelopen jaar zelfs sneller dan ooit. Financiering: na 67 jaar onzeker.

Het is mooi dat wereldwijd meetgegevens worden veiliggesteld buiten de VS. Iconische grafieken laten zich in een verknoopte digitale wereld niet uitwissen. Maar grafieken moeten actueel blijven. Satellieten moeten opgevolgd worden en CO₂-metingen in stand gehouden. We zijn nu nog druk met data rescue. De volgende stap is om ook de kennis, kunde en instrumentatie op meerdere plekken in de wereld op te bouwen. Daarmee kunnen iconische grafieken hun relevantie behouden.

Peter Kuipers Munneke is glacioloog bij de Universiteit Utrecht en weerman bij de NOS