Sleutels tot het lezen van Byung-Chul Han, die romantische en oosterse denker

Het gedachtegoed van de Zuid-Koreaans-Duitse filosoof Byung-Chul Han , geboren in Seoul in 1959 en winnaar van de Prinses van Asturiëprijs in de categorie Communicatie en Geesteswetenschappen , heeft een blijvende impact gehad, vooral vanwege de populariteit die hij heeft verworven bij een lezerspubliek buiten de academische wereld.

Het is waarschijnlijk dat deze relatieve massale populariteit (gezien de bescheiden verkoopcijfers van de huidige filosofie), met name zoals de auteur zelf onthult in Latijns-Amerikaanse en katholieke landen (Spanje, Portugal, Argentinië of Brazilië), te wijten is aan de problemen die het aankaart en die een directe bedreiging vormen voor onze manier van leven, hyperproductief en uitgeput binnen het kader van het huidige kapitalisme. Het komt ook door het toenemende gewicht van technologische apparaten en platforms die onze manier van omgaan met seksualiteit en emoties bepalen. Het komt ook door de dynamiek van transparantie en corrosief exhibitionisme waaraan we ons in het dagelijks leven vrijwillig onderwerpen.

Het zijn allemaal thema's die aan bod komen in de ruim dertig boeken die de Duitstalige filosoof publiceerde . Wanneer we echter zijn werk als geheel bekijken, voorbij deze specifieke verwijzingen, dan kunnen we een duidelijk filosofisch programma vaststellen dat een zekere evolutie en samenhang vertoont.

In zijn eerste teksten, The Heart of Heidegger (1996), Faces of Death (1998) en Death and Otherness (2002), consolideert Han een perspectief dat we 'romantisch conservatief' zouden kunnen noemen, geworteld in de totstandkoming van een analyse van taal en menselijke eindigheid gebaseerd op de fundamentele categorieën Zijn en Tijd door Martin Heidegger en de studie van andere filosofen en schrijvers die het gebruikelijke corpus van het werk van de auteur zullen vormen, te weten: GWF Hegel, Walter Benjamin, Jacques Derrida, Peter Handke of Paul Celan.

De Heideggeriaanse invloed zal doorslaggevend zijn voor de vormgeving van Han's gedachtegoed. Daarbij komen nog andere stromingen die in zijn latere boeken naar voren zullen komen, zoals de analyse van het Zenboeddhisme in spanning met Heidegger's eigen lezing van deze oosterse traditie, zoals we zien in Filosofie van het Zenboeddhisme (2002).

Vanaf 2005 komen er andere zorgen naar voren met de publicatie van Over de macht, waarin Nietzsche, Foucault en Agamben het filosofische terrein van Han betreden . Hij gebruikt de concepten van deze schrijvers om ze vanuit een persoonlijke lezing over te nemen, te bekritiseren of te herformuleren.

Later zal de filosoof de boeken publiceren die de grootste weerklank zullen vinden in de media en de publieke opinie. Daarin geeft hij ons in kleine doses een analyse van macht en subjectiviteit in het kader van wat hij de 'prestatiemaatschappij' van de 21e eeuw zal noemen, waarin het archetypische subjectieve model de 'ondernemer van zichzelf' zal zijn die zichzelf uitbuit door een verondersteld gevoel van vrijheid te ervaren , gelezen als pathologische positiviteit, wat hem tot een structurele vermoeidheid leidt en ons getuige maakt van de verspreiding van een veelheid aan psychiatrische en psychologische stoornissen van aandacht, zelfbeschadiging, paniekaanvallen, burn-out en hyperactiviteit.

Deze kwesties worden kort maar uitgebreid onderzocht, in de stijl van ‘filosofische haiku’s’, in boeken als Hyperculturality (2005), The Society of Fatigue (2010), The Society of Transparency (2012), The Agony of Eros (2012), In the Swarm (2013) en Psychopolitics (2014).

Sinds de publicatie van deze teksten is in de filosofie van Byung-Chul Han een beeld geconsolideerd waarin de uitdaging aan een frustrerende sociale dynamiek en de kritiek op de neoliberale overheidsvorm in 21e-eeuwse samenlevingen de boventoon voeren. Deze visie neemt de logica over van de disciplinaire maatschappij die Foucault in de 17e, 18e en 19e eeuw beschreef en van de controlemaatschappij die Deleuze in de tweede helft van de 20e eeuw introduceerde, op weg naar een 21e-eeuws kapitalisme dat niet het lichaam, maar de psyche als productiekracht beschouwt en de consument boven de burger stelt.

Deze door Han beschreven vermoeidheidsmaatschappij moet worden omlijst door een machtsmechanisme dat erop gericht is te behagen en te verleiden in plaats van te onderwerpen of te disciplineren, en dat tot uiting komt in de digitale omgeving en sociale netwerken door middel van de 'vind ik leuk'-knop en de kwantificering van genegenheid en erkenning, wat leidt tot de uitbreiding van het kosten-batenschema naar elke menselijke sfeer om beter te 'presteren' en zichzelf beter te positioneren op persoonlijk en professioneel vlak in een groeiende concurrentie die zichzelf uitput en op perverse wijze presenteert als zelfrealisatie.

Vanuit een ontologisch gezichtspunt ligt het centrale probleem voor Han in de afwezigheid van negativiteit in het hedendaagse denken , wat ons leidt naar een modaliteit van het aanhoudende 'ja' die alle 'nee' blokkeert en daarom naar een pathologische wereld van permanente bevestiging, iets dat de Zuid-Koreaans-Duitse auteur ons op het gebied van esthetiek laat zien in het hyperculturele scenario van de digitale orde waarin schoonheid de vorm aanneemt van een gepolijst, glad, onberispelijk artefact (van het ontwerp van een mobiele telefoon tot een selfie op een sociaal netwerk); een opvatting van schoonheid zonder asymmetrieën, tegenslagen en striae, dat wil zeggen zonder de negativiteit van pijn, van het verhevene, van overdaad, van overtreding of van gepassioneerd scheuren. Voor Han schuilt de schoonheid van digitale orde in pure transparantie, zonder scheuren of barsten, zonder emotie of liefde.

Deze situatie heeft volgens Han de afgelopen vijf jaar een hoogtepunt bereikt door de radicalisering van de crisis van het staatsgezag, de verspreiding van het techno-feodalisme en de opkomst van het nieuwe populistische rechts.

In die zin is er in de recente teksten van de filosoof, Contemplative Life (2022) en Die Spirit du Hope (2024), niet zozeer sprake van de opkomst van "een nieuwe Han", zoals sommigen beweren, die verrast, maar veeleer van het gevolg van een filosofisch proces dat, na een eerste interpretatieve fase van Heideggers denken, een tweede analytisch-kritisch moment van macht en subjectiviteit in de hedendaagse samenlevingen, ons een derde dimensie laat aanschouwen. Die dimensie vereist de inzet van een ethisch-politiek actieprogramma dat verder gaat dan de veroordelende diagnose en ons aanwijzingen geeft voor verzet tegen een nog grimmiger panorama.

Han's critici vallen vooral twee elementen van zijn intellectuele project aan : ten eerste zijn redactionele overproductie ; elke nieuwe uitgave van een klein boekje voegt niets wezenlijk origineels toe aan zijn eerdere teksten en wordt zo het voorwerp van wat hij bekritiseert, oftewel, gewoon weer een massaproduct dat de logica volgt van kort en frivool denken (zoals een tweet of een bericht op een sociaal netwerk).

En ten tweede, de lapidaire en catastrofale diagnose van de hedendaagse maatschappij , zonder meer voor te stellen dan kleine ruimtes van individueel of bevoorrecht micro-verzet, zoals contemplatie, de tuin en de terugkeer naar een bepaald mystiek ritueel, waarmee elke collectieve kracht die als een consistente tegenmacht opereert tegen de huidige situatie, teniet wordt gedaan.

In reactie op de eerste kritiek merkt Han in een van de drie lezingen die deel uitmaken van De Tonaliteit van het Gedachte (2024), gehouden op 23 april 2023 in Leipzig, het volgende op: " Mijn boeken zijn geen herhalingen, maar variaties. Mijn boeken worden geleid door de Goldbergvariaties . Als ik mijn boek De Maatschappij van Vermoeidheid beschouw als een aria voor de hele cyclus, dan zouden er op dit essay dertig variaties moeten volgen."

We kunnen Han's filosofie dus niet zozeer begrijpen als de som van korte deeltjes, maar eerder als een werk dat als een geheel moet worden beschouwd, volgens de modaliteit van 'variatie' als matrix van gedachten.

Misschien is Han's filosofie vergelijkbaar met de benadering van literatuur door César Aira. Hij moet gezien worden als een 'systeem' dat niet vrijgesteld is van performatieve elementen.

Wat het tweede politieke punt betreft, geloof ik dat zijn critici niet beseffen dat Han's veroordeling van het kapitalisme niet vanuit een linkse of marxistische positie komt ; Het feit dat deze sectoren het erover eens zijn de prestatiegerichte maatschappij en zelfuitbuiting af te wijzen, betekent niet dat Han's alternatief in de richting van links-populistisch plan of andere vormen van progressivisme beweegt.

Han's kritiek op het kapitalisme wordt uitgevoerd vanuit een Heideggeriaans, romantisch en katholiek standpunt dat conservatieve, communitaristische en Kantiaanse republikeinse elementen bevat. Het burgerlijke karakter of de ontoereikendheid van zijn politieke radicalisme is dus meer een probleem van degenen die hem vanuit links interpreteren (en een maximale oplossing verwachten) dan van Han zelf, die nooit dat standpunt heeft ingenomen.

In die zin stelt Han in zijn tweede lezing over De Tonaliteit van het Gedachte , gehouden op 11 april 2023 in Porto: "Het depressieve onderwerp van performance zinkt en verdrinkt in zichzelf. Eros daarentegen stelt ons in staat de ander in zijn anders-zijn te ervaren en trekt de Ene uit zijn narcistische hel." Liefde en erotiek gaan verder dan alleen prestatie, doordat ze de band met de ander openen.

De uitweg, aldus onze auteur, is liefde. In de lezing die hij op 13 april 2023 in Lissabon zal houden, stelt Han: "Ik ben altijd bekritiseerd om mijn pessimistische denken. In werkelijkheid denk ik hoopvol. Alleen wie hoopt, kan denken. Maar hoopvol denken heeft niets te maken met optimisme."

Volgens Han is de huidige stand van zaken rondom haatzaaien het resultaat van angst voor een sombere toekomst en uitzichtloosheid. De angst die rechts-populistische leiders zaaien, is een instrument van overheersing waarop de fundamenten van de prestatiemaatschappij zijn gebaseerd.

Angst isoleert mensen, terwijl gemeenschap door het creëren van een 'wij' hoop stimuleert. Han gaat een kritische dialoog aan met wat hij de ‘fenomenologie van de angst’ noemt, waaraan hij een ‘fenomenologie van de hoop’ contrasteert.

De fundamentele emotionele dispositie in Heideggers Zijn en tijd zal angst zijn, die volgens Han wezenlijk moet worden gelezen als angst voor de dood; Integendeel, zijn gedachtegoed, romantisch en oosters tegelijk, is gericht op hoop, niet op de dood , maar op de geboorte, op het ongeborene.

Het voorstel van Byung-Chul Han, geïnspireerd op het beschouwende leven van Aristoteles, nodigt ons uit om nieuwe bestaansvormen te creëren die zich verzetten tegen de reductie tot productiviteit en die ruimte bieden aan een temporaliteit van vertraging. Voor sommigen is dat misschien niet genoeg, maar voor anderen is het, in een context van voortdurende vijandigheid en agressie, juist veel.