James Watson, medeontdekker van de dubbele helixvorm van DNA, is op 97-jarige leeftijd overleden

James D. Watson, wiens medeontdekking van de gedraaide ladderstructuur van DNA in 1953 de aanzet gaf tot een revolutie in de geneeskunde, misdaadbestrijding, genealogie en ethiek, is overleden. Hij werd 97.

De doorbraak – bereikt toen de brutale, in Chicago geboren Watson pas 24 was – maakte hem decennialang tot een gevierd figuur in de wetenschappelijke wereld. Maar tegen het einde van zijn leven werd hij veroordeeld en professioneel bekritiseerd vanwege beledigende opmerkingen, waaronder de bewering dat zwarte mensen minder intelligent zijn dan witte mensen.

Watson deelde in 1962 de Nobelprijs met Francis Crick en Maurice Wilkins voor zijn ontdekking dat deoxyribonucleïnezuur, of DNA, een dubbele helix is. Deze bestaat uit twee strengen die om elkaar heen zijn gewikkeld en zo een soort lange, licht kronkelende ladder vormen.

Dat inzicht was een doorbraak. Het gaf meteen een idee van hoe erfelijke informatie wordt opgeslagen en hoe cellen hun DNA dupliceren wanneer ze zich delen. De duplicatie begint met de twee DNA-strengen die als een rits uit elkaar vallen.

Zelfs onder niet-wetenschappers zou de dubbele helix een direct herkenbaar symbool van de wetenschap worden. Het dook bijvoorbeeld op in het werk van Salvador Dalí en op een Britse postzegel.

De ontdekking hielp de deur te openen naar recentere ontwikkelingen, zoals het manipuleren van de genetische samenstelling van levende wezens, het behandelen van ziekten door genen in patiënten te implanteren, het identificeren van menselijke resten en verdachten van misdaden aan de hand van DNA-monsters, en het traceren van stambomen en oude menselijke voorouders. Maar het heeft ook tal van ethische vragen opgeroepen, zoals of we de blauwdruk van het lichaam mogen veranderen om cosmetische redenen of op een manier die wordt overgedragen op het nageslacht.

"Francis Crick en ik deden de ontdekking van de eeuw, dat was overduidelijk", zei Watson ooit. Hij schreef later: "We hadden de explosieve impact van de dubbele helix op wetenschap en maatschappij nooit kunnen voorzien."

Watson deed nooit meer zo'n grote ontdekking in een laboratorium. Maar in de decennia die volgden, schreef hij invloedrijke leerboeken en een bestseller, en hielp hij het project om het menselijk genoom in kaart te brengen, te begeleiden. Hij selecteerde slimme jonge wetenschappers en hielp hen. En hij gebruikte zijn prestige en contacten om het wetenschapsbeleid te beïnvloeden.

Watson overleed in een hospice na een kort ziekbed, meldde zijn zoon vrijdag. Zijn voormalige onderzoekslaboratorium bevestigde dat hij een dag eerder was overleden.

"Hij is nooit gestopt met vechten voor mensen die aan ziekten leden", zei Duncan Watson over zijn vader.

Watsons oorspronkelijke motivatie om het genproject te steunen was persoonlijk: zijn zoon Rufus was opgenomen in het ziekenhuis met de mogelijke diagnose schizofrenie, en Watson dacht dat kennis van de volledige samenstelling van DNA cruciaal zou zijn om de ziekte te begrijpen. Misschien kon hij zijn zoon dan helpen.

Hij kreeg in 2007 ongewenste aandacht toen het Londense Sunday Times Magazine hem citeerde met de woorden dat hij "inherent somber was over de vooruitzichten voor Afrika", omdat "al ons sociale beleid gebaseerd is op het feit dat hun intelligentie gelijk is aan die van ons – terwijl alle tests uitwijzen dat dit niet waar is." Hij zei dat hoewel hij hoopt dat iedereen gelijk is, "mensen die met zwarte werknemers te maken hebben, dit niet waar vinden."

Hij bood zijn excuses aan, maar na internationale commotie werd hij geschorst als rector van het prestigieuze Cold Spring Harbor Laboratory in New York. Een week later ging hij met pensioen. Hij had daar bijna 40 jaar verschillende leidinggevende functies bekleed.

In een televisiedocumentaire die begin 2019 werd uitgezonden, werd Watson gevraagd of zijn standpunten waren veranderd. "Nee, helemaal niet", zei hij. Als reactie hierop trok het laboratorium in Cold Spring Harbor verschillende eretitels in die het Watson had toegekend, omdat zijn uitspraken "verwerpelijk" en "niet wetenschappelijk onderbouwd" waren.

Ontvang elke zondag het laatste medische nieuws en de laatste gezondheidsinformatie.

Watsons combinatie van wetenschappelijke prestaties en controversiële uitspraken zorgde voor een ingewikkelde erfenis.

Hij heeft "een betreurenswaardige neiging tot opruiende en beledigende opmerkingen vertoond, vooral tegen het einde van zijn carrière", zei Dr. Francis Collins, directeur van de National Institutes of Health, in 2019. "Zijn uitbarstingen, vooral wanneer ze betrekking hadden op ras, waren zowel volkomen misplaatst als diep kwetsend. Ik wou dat Jims visie op de maatschappij en de mensheid zijn briljante wetenschappelijke inzichten had kunnen evenaren."

Lang daarvoor had Watson al een hekel aan politieke correctheid.

"Een behoorlijk aantal wetenschappers is niet alleen bekrompen en saai, maar ook gewoon dom", schreef hij in "The Double Helix", zijn bestseller uit 1968 over de ontdekking van DNA.

Voor succes in de wetenschap schreef hij: "Je moet domme mensen vermijden. ... Doe nooit iets wat je verveelt. ... Als je het niet kunt verdragen om met je echte collega's samen te zijn (inclusief wetenschappelijke concurrenten), stap dan uit de wetenschap. ... Om een ​​groot succes te behalen, moet een wetenschapper bereid zijn om in grote problemen te komen."

In de herfst van 1951 arriveerde de lange, magere Watson – al gepromoveerd op 23-jarige leeftijd – aan de Britse Universiteit van Cambridge, waar hij Crick ontmoette. Zoals een Watson-biograaf later zei: "Het was intellectuele liefde op het eerste gezicht."

Crick zelf schreef dat het partnerschap deels floreerde omdat de twee mannen ‘een zekere jeugdige arrogantie, een meedogenloosheid en een ongeduld met slordig denken’ deelden.

Samen probeerden ze de structuur van DNA te bestuderen, geholpen door röntgenonderzoek van collega Rosalind Franklin en haar promovendus Raymond Gosling. Watson werd later bekritiseerd vanwege haar denigrerende vertolking van Franklin in "The Double Helix", en vandaag de dag wordt ze beschouwd als een prominent voorbeeld van een vrouwelijke wetenschapper wiens bijdragen over het hoofd werden gezien. (Ze overleed in 1958.)

Watson en Crick bouwden Tinker Toy-achtige modellen om de structuur van het molecuul te ontrafelen. Op een zaterdagochtend in 1953, na wat geprutst te hebben met stukjes karton die hij zorgvuldig had uitgeknipt om fragmenten van het DNA-molecuul voor te stellen, realiseerde Watson zich plotseling hoe deze stukjes de "sporten" van een dubbele helixladder konden vormen.

Zijn eerste reactie: "Het is zo mooi."

Het ontrafelen van de dubbele helix "is een van de drie belangrijkste ontdekkingen in de geschiedenis van de biologie", naast Charles Darwins evolutietheorie door natuurlijke selectie en Gregor Mendels fundamentele wetten van de genetica, aldus Bruce Stillman, president van het Cold Spring Harbor-laboratorium.

Na zijn ontdekking bracht Watson twee jaar door aan het California Institute of Technology en ging in 1955 aan de slag als docent aan Harvard. Voordat hij Harvard in 1976 verliet, was hij in feite de grondlegger van het universitaire programma voor moleculaire biologie, vertelde wetenschapper Mark Ptashne in een interview uit 1999.

Watson werd in 1968 directeur van het laboratorium in Cold Spring Harbor, in 1994 president en tien jaar later rector magnificus. Hij maakte van het laboratorium op Long Island een educatief centrum voor wetenschappers en niet-wetenschappers, richtte zich op kankeronderzoek, zorgde voor enthousiasme en haalde enorme bedragen op.

Hij transformeerde het lab tot een "levendig, ongelooflijk belangrijk centrum", zei Ptashne. Het was "een van Jims wonderen: een meer onverzorgde, minder gladde, minder typisch innemende persoon die je je nauwelijks kunt voorstellen."

Van 1988 tot 1992 leidde Watson de federale inspanning om de gedetailleerde samenstelling van menselijk DNA te identificeren. Hij creëerde de enorme investering van het project in ethisch onderzoek door het simpelweg aan te kondigen tijdens een persconferentie. Hij zei later dat het "waarschijnlijk het verstandigste was wat ik de afgelopen tien jaar heb gedaan."

Watson was in 2000 in het Witte Huis aanwezig bij de aankondiging dat het federale project een belangrijke doelstelling had bereikt: een ‘werkversie’ van het menselijk genoom, in feite een routekaart voor naar schatting 90 procent van de menselijke genen.

In 2007 presenteerden onderzoekers Watson een gedetailleerde beschrijving van zijn eigen genoom. Het was een van de eerste genomen van een individu die werd ontcijferd.

Watson wist dat genetisch onderzoek bevindingen kon opleveren die sommige mensen ongemakkelijk zouden maken. In 2007 schreef hij dat wanneer wetenschappers genetische varianten identificeren die mensen vatbaar maken voor criminaliteit of de intelligentie aanzienlijk beïnvloeden, de bevindingen openbaar gemaakt zouden moeten worden in plaats van verzwegen te worden uit politieke correctheid.

James Dewey Watson werd op 6 april 1928 geboren in Chicago, in "een familie die geloofde in boeken, vogels en de Democratische Partij", zoals hij het zelf zei. Van zijn vader, een vogelliefhebber, erfde hij een interesse in ornithologie en een afkeer van verklaringen die niet op rede of wetenschap gebaseerd waren.

Watson was een vroegwijze jongen die dol was op lezen en boeken bestudeerde zoals "The World Telegraph Almanac of Facts". Op zijn vijftiende ging hij met een beurs naar de Universiteit van Chicago, studeerde af op zijn negentienste en behaalde drie jaar later zijn doctoraat in de zoölogie aan de Universiteit van Indiana.

Hij raakte geïnteresseerd in genetica toen hij op 17-jarige leeftijd een boek las waarin stond dat genen de essentie van het leven zijn.

"Ik dacht: 'Nou, als het gen de essentie van het leven is, wil ik er meer over weten'", herinnerde hij zich later. "En dat was noodlottig, want anders had ik mijn leven gewijd aan het bestuderen van vogels en had niemand van me gehoord."

Destijds was het nog niet duidelijk dat genen uit DNA bestonden, althans niet voor andere levensvormen dan bacteriën. Maar Watson ging naar Europa om de biochemie van nucleïnezuren zoals DNA te bestuderen. Op een conferentie in Italië zag Watson een röntgenfoto die aangaf dat DNA kristallen kon vormen.

"Plotseling was ik enthousiast over chemie", schreef Watson in "The Double Helix". Als genen konden kristalliseren, "moeten ze een regelmatige structuur hebben die op een eenvoudige manier kon worden opgelost."

"Een potentiële sleutel tot het geheim van het leven kon ik onmogelijk uit mijn hoofd zetten", herinnert hij zich.

In de decennia na zijn ontdekking bleef Watsons roem bestaan. Apple Computer gebruikte zijn foto in een reclamecampagne. Op conferenties stootten studenten, die nog niet eens geboren waren toen hij in Cambridge werkte, elkaar aan en fluisterden: "Daar is Watson. Daar is Watson." Ze lieten hem servetten of exemplaren van "The Double Helix" signeren.

Een verslaggever vroeg hem in 2018 of er een gebouw in het laboratorium van Cold Spring Harbor naar hem vernoemd was. Nee, antwoordde Watson: "Ik hoef geen gebouw dat naar mij vernoemd is. Ik heb de dubbele helix."

Zijn opmerkingen over ras in 2007 waren niet de eerste keer dat Watson met zijn opmerkingen een gevoelige snaar raakte. In een toespraak in 2000 suggereerde hij dat libido verband houdt met huidskleur. En eerder vertelde hij een krant dat als er een gen werd gevonden dat de seksualiteit regelt en in de baarmoeder kon worden gedetecteerd, een vrouw die geen homoseksueel kind wil, abortus zou moeten mogen plegen.

Meer dan een halve eeuw na het winnen van de Nobelprijs, veilde Watson de gouden medaille in 2014. Het winnende bod, $4,7 miljoen, vestigde een record voor een Nobelprijswinnaar. De medaille werd uiteindelijk teruggegeven aan Watson.

Beide Nobelprijswinnaars van Watson, Crick en Wilkins, overleden in 2004.

___

Ritter is een gepensioneerde wetenschapsjournalist bij AP. AP-wetenschapsjournalisten Christina Larson in Washington en Adithi Ramakrishnan in New York leverden een bijdrage aan dit rapport.

___

De afdeling Gezondheid en Wetenschap van Associated Press ontvangt steun van de afdeling Wetenschappelijk Onderwijs van het Howard Hughes Medical Institute en de Robert Wood Johnson Foundation. AP is als enige verantwoordelijk voor alle inhoud.