Vrede voor mineralen: onderhandelingen tussen de VS en Congo doen de alarmbellen rinkelen

De grootste exporteurs van coltan ter wereld – essentieel voor digitalisering , de energietransitie en wapenproductie – zijn het nieuwste voorbeeld van de transactionele politiek van de Amerikaanse overheid. Nu wereldmachten proberen de levering van essentiële mineralen voor de economie, die gedomineerd wordt door China , veilig te stellen, is de regering van Donald Trump om de tafel gaan zitten met de Democratische Republiek Congo (DRC) en buurland Rwanda . Met beide landen hoopt men binnen enkele maanden economische overeenkomsten te sluiten.

Het plan van de VS is om het oosten van Congo te pacificeren. Deze regio is rijk aan mineralen en heeft de afgelopen 30 jaar aan conflicten zo'n zes miljoen levens geëist. Ook willen ze de weg vrijmaken voor Amerikaanse investeerders. Het klinkt goed, maar het zorgt voor grote onrust bij deskundigen en vertegenwoordigers van het maatschappelijk middenveld in en buiten Afrika. De Afrikanen zijn het zat dat lokale politieke elites en buitenlandse bedrijven zich verrijken ten koste van de Congolese bevolking, die nog steeds tot de armste en meest benadeelde bevolkingsgroepen ter wereld behoort.

EL PAÍS heeft met vooraanstaande deskundigen in Congo, de VS en Europa gesproken over de sleutels tot de onderhandelingen; Waarom de DRC een rijk land is, maar onderaan de Human Development Index staat; en welke rol verschillende actoren, waaronder de Europese Unie, moeten spelen bij het beëindigen van de vloek van de natuurlijke hulpbronnen in de regio.

In februari 2025 schreef de president van de Democratische Republiek Congo, Félix Tshisekedi, een brief aan de regering-Trump, waarin hij toegang aanbood tot belangrijke materialen voor de Amerikaanse wapen- en technologiesector. In ruil daarvoor moest hij hen helpen bij het verdrijven van de gewapende groep M23 uit het oosten van het land. Deze groep bleef dodelijk oprukken om controle te krijgen over belangrijke minerale afzettingen.

De VN en westerse regeringen beschuldigen Rwanda ervan de Tutsi-militie uit buurland Congo te steunen met wapens en troepen, en mineralen zoals goud, wolfraam en tantaal te exporteren die uit de DRC zijn gestolen. In deze context heeft de regering-Trump besloten om druk uit te oefenen op Kinshasa en Kigali om te werken aan een vredesakkoord . Zodra de overeenkomst is ondertekend, worden bilaterale overeenkomsten gesloten die de levering van cruciale mineralen aan de VS garanderen in ruil voor investeringen.

De details van deze overeenkomsten zijn nog onbekend. Een mogelijke overeenkomst tussen de VS en de DRC roept echter vragen op over het vermogen van de VS om ontwikkeling te bevorderen in een regio die sinds de verovering van Congo door Leopold II van België in 1885 gekenmerkt wordt door plundering en misbruik.

De lokale overheden beschouwen de DRC als een prijs, een bron van grondstoffen die ze voor eigen gewin kunnen gebruiken, net als in de tijd van Leopold II.

Jean Pierre Okenda, directeur van La Sentinelle des Resources Naturelles

Alex Kopp, een expert bij de onderzoeks-NGO Global Witness , vreest dat deze ruiltransacties suggereren dat "alleen landen die de benodigde middelen kunnen bieden, zich een veilig leven kunnen veroorloven." "Dit soort onderhandelingen kunnen al snel grenzen aan afpersing, omdat een van de partijen een land is dat wordt aangevallen en onmiddellijk bescherming nodig heeft. Er is dan een risico dat ze daar uiteindelijk een buitensporig hoge prijs voor betalen", waarschuwde Kopp via e-mail. Hij noemde de recente mineralenovereenkomst tussen de VS en Oekraïne een 'gevaarlijk precedent'.

Ondertussen waarschuwt de Amerikaanse expert Jason Stearns , verbonden aan de Simon Fraser University en oprichter van de Congo Research Group aan de New York University, voor de gevaren van een economische overeenkomst met Rwanda. "Als de VS zich gaat bemoeien met de mijnbouwsector in Rwanda, bijvoorbeeld met bedrijven die mineralen verwerken, dan investeert het land in smokkelwaar", zei hij in een telefonisch interview.

Volgens Stearns is er nog een belangrijke vraag: wat betekenen al deze overeenkomsten voor de gewone Congolezen?

De DRC is een rijk land, maar de bevolking is arm. Jean Pierre Okenda, een vooraanstaand expert op het gebied van delfstoffenwinning en bestuur, wijst erop dat het land sinds de kolonisatie en het daaropvolgende dictatoriale regime van Mobutu Sese Seko , die aan de macht kwam met steun van de VS en België en het land drie decennia lang plunderde, wordt geregeerd door een kleptocratisch systeem.

“De lokale overheden zien de DRC als een prijs, een loutere bron van grondstoffen die ze voor hun eigen gewin kunnen exploiteren, zoals in de tijd van Leopold II”, klaagt Okenda, die momenteel aan het hoofd staat van de Congolese ngo La Sentinelle des Ressources Naturelles. "Systematische en geïnstitutionaliseerde corruptie is een echte kanker", voegde hij eraan toe in een telefoongesprek.

Uitbuitende deals gaan vaak hand in hand met corruptie en staatsgreep.

Alex Kopp, Global Witness-expert

Misbruik van handelsverdragen, zoals de mineralenovereenkomst die de DRC in 2008 met China sloot en in 2024 heronderhandelde , is vaak een gevolg van dit systeem. "Uitbuitende deals gaan vaak hand in hand met corruptie en staatsgreep", zegt Kopp van Global Witness. “In feite hebben de koloniale en neokoloniale machten zich vaak gewend tot lokale autoriteiten die hun plannen steunden en steekpenningen accepteerden in ruil voor het onderdrukken van degenen die eisten dat de hulpbronnen van het land ten behoeve van de bevolking zouden worden gebruikt.”

Okenda, die onlangs deelnam aan het OESO-forum over verantwoorde minerale toeleveringsketens dat begin mei in Parijs werd gehouden, verdiepte zich in het onderwerp van staatsinmenging, een vorm van invloed die in de DRC wordt uitgeoefend door economische en politieke elites. Zeventien jaar na de zogenaamde "deal van de eeuw" met China beschikt het Afrikaanse land nog steeds niet over een nationale strategie voor kritieke mineralen om het beheer ervan te sturen.

Volgens de deskundige, die in 2018 meewerkte aan de herziening van de Mijnbouwwet van de DRC, wordt het grootste deel van het budget van het land toegewezen aan het functioneren van politieke kabinetten en wordt amper een tiende van het jaarlijkse nationale budget toegewezen aan het vlaggenschipontwikkelingsprogramma dat door Tshisekedi is gelanceerd. Bovendien zijn de salarissen van de afgevaardigden onbekend.

Provincies als Katanga, rijk aan kobalt en koper, exporteren de mineralen in hun vrijwel ruwe staat – dat wil zeggen, zonder toegevoegde waarde – vanwege problemen zoals de gebrekkige elektriciteitsvoorziening. Dit ondanks een overeenkomst met China over ‘mineralen voor infrastructuur’ en een belofte om de Congolese economie te industrialiseren.

De Algemene Financiële Inspectie van de DRC, die de overheidsrekeningen controleert, concludeerde dat China in 2008 minder dan 30% van de geplande middelen heeft geïnvesteerd en dat de verblijfplaats van meer dan 60% van deze middelen onbekend is. Dan zijn er nog de belastingvoordelen die in de overeenkomst zijn vastgelegd en die de DRC een fortuin hebben gekost.

"De overeenkomst tussen de VS en de DRC zou de stabiliteit van de Congolese democratische instellingen moeten versterken in plaats van ondermijnen. Daarmee wordt gebroken met het kleptocratische staatsbeeld dat sinds de kolonisatie bestaat", vat Okenda samen.

Westerse landen, die bijna een derde van de inkomsten van Rwanda leveren, moeten hun hulp bevriezen en de Europese Unie (EU) moet haar schandelijke grondstoffencontract met Rwanda opschorten.

Alex Kopp, Global Witness-expert

Volgens hem moeten Amerikanen diepgaande hervormingen eisen tegen de corruptie die de democratische en economische vooruitgang van de DRC heeft vernietigd. Ook moeten ze de verwerking van ruwe mineralen op Congolese bodem ondersteunen, op basis van de beginselen van goed bestuur.

"Anders is er geen verschil meer tussen een pact met de VS of met China, dat misbruik maakt van kwetsbare staten als de onze om zichzelf te verrijken, terwijl de Congolezen in ellende leven", aldus de expert.

Okenda's belangrijkste oproep aan Congolese leiders is dat zij het algemeen belang boven hun eigen politieke ambities moeten stellen. Op de lange termijn, op de korte termijn. Publiek belang, voor privé-winst.

Een belangrijk aspect, zo legt hij uit, is het selecteren van onderhandelaars met de juiste technische kennis en vaardigheden, in plaats van te vertrouwen op criteria van politieke loyaliteit. Ook zegt hij dat het nodig is om de cultuur van ondoorzichtigheid in de besluitvorming te doorbreken: de Congolezen hoorden bijvoorbeeld via buitenlandse media over het eerste aanbod van de DRC aan de VS. En, zo voegt hij toe, onafhankelijk toezicht op de afspraken moet gegarandeerd zijn.

Eén uitdaging is dat slechts 19% van het grondgebied van de DRC onderwerp is van mijnbouw. ​​Het land weet dus eigenlijk niet over welke grondstoffen het beschikt. Dit kan alleen worden onderzocht met investeringen van de particuliere sector in de orde van miljarden dollars. Daarvoor zijn rechtszekerheid en zorgvuldig afgestemde prikkels nodig om het risico voor investeerders te compenseren, zonder de langetermijnbelangen van de DRC in gevaar te brengen, zoals tot nu toe het geval is geweest.

Stearns van de Congo Research Group betwijfelt in ieder geval of de VS de dominantie van China zal kunnen afpakken. China controleert namelijk het volledige ecosysteem van cruciale mineralen, van winning tot onderaanneming, transport en verwerking.

Wat betreft het escalerende geweld in het oosten van Congo zijn experts het erover eens dat internationale druk nodig is om Rwanda te dwingen zijn troepen uit het buurland terug te trekken en zijn steun aan de M23 te betuigen. Tegelijkertijd moeten machten als de EU en de VS de aankoop van mineralen die verband houden met het conflict vermijden.

Uit een onderzoek van Global Witness dat in april werd gepubliceerd, bleek bijvoorbeeld dat een in Luxemburg gevestigd bedrijf 280 ton coltan in Rwanda had gekocht. Daardoor kon het land smokkelmineralen exporteren – en dus witwassen – die verband hielden met de oorlog in het oosten van Congo.

"Westerse landen, die bijna een derde van Rwanda's inkomsten genereren, moeten de hulp bevriezen en de Europese Unie (EU) moet haar schandelijke grondstoffenovereenkomst met Rwanda opschorten", aldus Kopp.

Okenda merkt op dat in de strijd om toegang tot mineralen de verleiding groot is om corruptie te negeren: "Als China zich niet aan goede praktijken houdt en de markt monopoliseert, waarom zouden wij dat dan wel doen?" En hij concludeert: "De waarheid is dat steeds meer Congolezen genoeg hebben van dit roofzuchtige model. Er moet een einde komen aan de brute exploitatie van onze hulpbronnen."