Chimpansees voeren bladkuren uit en wassen zichzelf na seks en na het ontlasten.

Diep in het Burongo-bos in Oeganda leven twee gemeenschappen chimpansees: Sonso en Waibira. Net als bij elke andere groep apen zijn ook deze dieren vatbaar voor verwondingen, hetzij per ongeluk, door gevechten onderling of door vallen die door mensen zijn gezet. Maar zoals een team van wetenschappers van de Universiteit van Oxford heeft waargenomen, plukken primaten medicinale bladeren en proberen ze deze te gebruiken om niet alleen hun eigen wonden te behandelen, maar ook die van anderen. De ontdekking werpt licht op de wijze waarop onze voorouders begonnen met het gebruiken van medicijnen en het verlenen van eerste hulp. Maar dat niet alleen. Uit het onderzoek blijkt ook dat apen zichzelf na de seks en ontlasting schoonmaken met bladeren.

"We wisten dat chimpansees bladeren op hun wonden wrijven, maar ik denk dat dit de eerste studie is waarin we hebben aangetoond dat chimpansees botanisch materiaal kauwen en het direct op een wond aanbrengen", vertelde Elodie Freymann van de Universiteit van Oxford, eerste auteur van het artikel dat is gepubliceerd in Frontiers in Ecology and Evolution, aan deze krant.

Volgens de onderzoekers zijn elders weliswaar chimpansees waargenomen die andere leden van de gemeenschap hielpen met medische problemen, maar de aanhoudende aanwezigheid van dit gedrag in Budongo zou kunnen betekenen dat medische zorg onder deze apen veel wijdverspreider is dan voorheen werd gedacht en niet beperkt blijft tot de zorg voor naaste verwanten. "Ons onderzoek werpt licht op de evolutionaire wortels van de menselijke geneeskunde en gezondheidszorgsystemen", aldus Freymann.

De onderzoekers volgden de chimpansees vier maanden lang en identificeerden alle planten die zij gebruikten voor hun uitwendige verzorging; Van een aantal daarvan werd vastgesteld dat ze chemische eigenschappen hebben die wondgenezing en andere relevante toepassingen in de traditionele geneeskunde kunnen bevorderen.

Tijdens hun periodes van directe observatie registreerden wetenschappers twaalf verwondingen bij Sonso, waarschijnlijk veroorzaakt door conflicten binnen de groep. In Waibira raakten vijf chimpansees gewond: één vrouwtje in een val en vier mannetjes tijdens gevechten.

Onderzoekers identificeerden meer gevallen van zorg in Sonso dan in Waibira. "Dit komt waarschijnlijk door verschillende factoren, waaronder mogelijke verschillen in de stabiliteit van de sociale hiërarchie of grotere observatiemogelijkheden in de meer gewende Sonso-gemeenschap", aldus Freymann.

De onderzoekers documenteerden in totaal 41 gevallen van mantelzorg: zeven gevallen van mantelzorg (prosociale zorg) en 34 gevallen van zelfzorg. In deze gevallen was er vaak sprake van divers verzorgingsgedrag, zoals de behandeling van verschillende aspecten van een wond of de persoonlijke voorkeuren van de chimpansee.

Wondverzorging bij chimpansees omvat verschillende technieken: direct likken van de wond, waarbij vuil wordt verwijderd en mogelijk antimicrobiële stoffen in het speeksel worden aangebracht; likken van de vingers gevolgd door druk op de wond; blad wrijven; en het kauwen op planten en deze direct op wonden aanbrengen. Alle chimpansees herstelden van hun verwondingen, "hoewel we natuurlijk niet weten wat de gevolgen zouden zijn geweest als ze niets hadden gedaan om hun verwondingen te verhelpen", aldus Freymann.

"We hebben ook hygiënische gewoontes vastgelegd, zoals het schoonmaken van de genitaliën met bladeren na de paring en van de anus na het ontlasten. Dit zijn praktijken die infecties kunnen helpen voorkomen", zegt hij.

Van de zeven gevallen van prosociale zorg vonden de onderzoekers vier gevallen van wondbehandeling, twee gevallen van hulp bij het verwijderen van vallen en één geval waarin de ene chimpansee de andere hielp met hygiëne. Er werd geen voorkeur gegeven aan één geslacht of leeftijdsgroep. In vier gevallen werd zorg verleend aan personen zonder genetische verwantschap.

"Deze gedragingen sluiten aan bij het bewijs uit andere onderzoeken dat chimpansees behoeften of lijden bij anderen lijken te herkennen en doelbewust stappen ondernemen om dit te verlichten, zelfs als daar geen direct genetisch voordeel uit voortvloeit", merkt Freymann op. Chimpansees zijn zeer sociale dieren en leven in hechte groepen. Hoewel de leden geen nauwe verwanten zijn, vormen ze toch een hechte band met elkaar. "Voor mij zijn deze voorbeelden van prosociale zorg mogelijke uitingen van medeleven en empathie: chimpansees zorgen voor anderen omdat ze beseffen dat die zorg nodig hebben," benadrukt hij.

De auteurs erkennen dat er meer onderzoek nodig is om de oorzaken van dit vlooien te achterhalen. Een mogelijkheid is dat het hoge risico op verwondingen en overlijden dat alle Budongo-chimpansees lopen vanwege strikken, de kans vergroot dat ze elkaars wonden verzorgen. Maar wie is de mantelzorger en wie is de mantelzorger?

"Helaas is er met de gegevens die we hebben nog steeds geen profiel", geeft de onderzoeker toe, "maar dat is ook interessant. Het lijkt niet bepaald te worden door geslacht, leeftijd of rang. Het lijkt erop dat iedereen de verzorger kan zijn, iedereen de genezer, en iedereen de genezene.

Niet alleen chimpansees profiteren van medicinale planten. Een jaar geleden werd vastgelegd dat een Sumatraanse orang-oetan een type allamanda, een klimplant die in de traditionele geneeskunde wordt gebruikt om wonden en aandoeningen als dysenterie, diabetes en malaria te behandelen, op een verse wond in zijn gezicht aanbracht.

Voor Freumann tonen deze bevindingen aan dat de fundamenten van onze menselijke gezondheidssystemen teruggaan tot oudere tijden dan we dachten. Compassie en empathie voor anderen, evenals het vermogen om kennis over te brengen van zelfzorg naar zorg voor anderen, waren mogelijk aanwezig bij de laatste gemeenschappelijke voorouder, de Pan-Homo.