Wie zal de waarheid over het Iraanse nucleaire programma ontdekken? Waarschijnlijk niet de inspecteurs van het Internationaal Atoomenergie Agentschap (IAEA).

Ze maten de substantie bijna tot op de gram nauwkeurig: 408,6 kilo hoogverrijkt uraniumhexafluoride, de bouwstof voor atoombommen. Dat is hoeveel Iran bezat vóór de bombardementen door Israël en de VS. Inspecteurs van het Internationaal Atoomenergie Agentschap (IAEA) hielden jarenlang gegevens bij. Maar nu is het uranium verdwenen. Misschien in een paar dozijn containers gestopt, misschien weggevoerd in kleine busjes, of achtergelaten in een fabrieksgebouw in het land. Of meerdere. Hoe groot is de kans dat de IAEA-inspecteurs het terug zullen vinden? "Absoluut nul," zegt Robert Kelley. Tenzij de Iraniërs zelf de inspecteurs naar de opslagplaats hebben geleid en hebben gezegd: "Hier is het, u kunt het bekijken."

Kelley, een Amerikaanse kerntechnicus, zou het moeten weten. Hij was ooit zelf hoofdinspecteur van de IAEA, maar zijn eenheid was veel machtiger, gesteund door een mandaat van de VN-Veiligheidsraad en met verreikende bevoegdheden. Tegenwoordig beschouwt Kelley de inspecteurs van het Internationaal Atoomenergie Agentschap als een organisatie die volkstellingen uitvoert en afhankelijk is van de wil van de mullahs en de Revolutionaire Garde.

Kelley spoorde Saddam Hoesseins atoombomprogramma op na de eerste Golfoorlog in 1991 en vond in 2002 opnieuw geen bewijs van verborgen kernwapens in Irak. Maar de toenmalige Amerikaanse regering van George W. Bush wilde daar niets van weten. Ze waren zich al aan het voorbereiden op de volgende oorlog, de omverwerping van Hoessein.

De situatie met Iran is vergelijkbaar. Israël beweerde dat Iran op het punt stond kernbommen te bouwen en viel in juni aan. Donald Trump was het met deze inschatting eens en stuurde ook zijn bommenwerpers. Maar na twaalf dagen oorlog zijn de Iraanse nucleaire installaties blijkbaar nog niet vernietigd, zoals de Amerikaanse president had aangekondigd. Het Pentagon heeft nu toegegeven dat het Iraanse nucleaire programma met een tot twee jaar is uitgesteld.

Het regime in Teheran daarentegen is nog radicaler en misschien nog wel meer geneigd tot het idee om naar de atoombom te grijpen om zijn voortbestaan veilig te stellen. En de IAEA-inspecteurs zijn voorlopig overbodig geworden. Teheran heeft de samenwerking met hen opgeschort. De inspecteurs hebben het land een paar dagen geleden verlaten.

Wie zal de waarheid over het Iraanse nucleaire programma ontdekken? Waarschijnlijk niet de inspecteurs van het betonnen kasteel aan de Donau-oever in Wenen.

Daar, in het oosten van de stad, drie metrohaltes verwijderd van het Prater, bevindt zich het hoofdkwartier van de IAEA. Het is de grootste en belangrijkste organisatie in de VN-stad Wenen. Er werken ongeveer 2500 mensen bij de IAEA, van wie er ongeveer 275 inspecteurs zijn. Hun taak: wereldwijd toezicht houden op de naleving van het Verdrag inzake de non-proliferatie van kernwapens. Alle ondertekenende staten hebben beloofd af te zien van de aanschaf van kernwapens en hun nucleair materiaal, faciliteiten en installaties – ziekenhuizen, laboratoria en kerncentrales – te onderwerpen aan inspecties. Dit geldt ook voor Iran.

In principe wordt bij de selectie van inspecteurs rekening gehouden met elk van de 180 lidstaten van het nucleair agentschap, van Afghanistan tot Cyprus. Staten die meer bijdragen aan het budget van de IAEA krijgen in de praktijk ook meer functies toegewezen. Sollicitanten moeten een geformaliseerde procedure doorlopen en gespecialiseerd zijn in nucleaire technologie. Of inspecteurs ter plaatse – en niet die van de gespecialiseerde afdelingen in Wenen – aan deze eisen voldoen, is de vraag. Kelley, die zeven jaar lang senior inspecteur bij de IAEA was voordat hij de organisatie in 2009 verliet, kon dit niet bevestigen.

Bovendien kan Iran, net als elke andere staat die een overeenkomst voor IAEA-inspecties heeft gesloten, individuele inspecteurs afwijzen. Iran had er zeker geen belang bij om een Sherlock Holmes in zijn ondergrondse verrijkingsinstallaties in Natanz of Fordow te hebben. Om deze reden heeft het regime in het verleden de toestemming van bijzonder ervaren IAEA-inspecteurs simpelweg ingetrokken.

Desgevraagd gaf de IAEA aan geen informatie te verstrekken over haar werk in specifieke landen. Ze verstrekt zelfs geen informatie over het aantal inspecteurs in het land. Zelfs gevraagd naar de expertise van de inspecteurs, blijft de instantie nogal vaag en verwijst naar vacatures.

Boekhouden is het dagelijkse werk van inspecteurs bij nucleaire installaties. De Excel-spreadsheet is hun belangrijkste hulpmiddel. Ze meten, wegen, registreren, vervangen batterijen in bewakingscamera's en wisselen geheugenkaarten uit. En als Iraanse functionarissen nucleair materiaal niet openbaar maken, kunnen de inspecteurs het ook niet inspecteren. Dit is het dilemma van de IAEA. Het Internationaal Nucleair Agentschap is zwak. Maar onmisbaar.

Er is geen andere organisatie die nucleaire installaties kan inspecteren met de claim van onpartijdigheid. Daarom zullen haar inspecteurs uiteindelijk terugkeren naar Iran, afhankelijk van de uitkomst van de diplomatieke onderhandelingen om het conflict met de Verenigde Staten op te lossen.

Maar de middelen waarover de inspecteurs beschikken, zijn zeer beperkt. Ze hebben geen inlichtingendienst, geen agenten, geen robuust internationaal mandaat zoals UNSCOM, de VN-Ontwapeningscommissie in Irak. Ze gebruiken open bronnen voor hun onderzoek – Google en satellietbeelden van commerciële aanbieders. En ze ontvangen informatie "van derden", een eufemisme voor inlichtingeninformatie, voornamelijk afkomstig van Israël en de VS. "Informatie van derden is een belangrijke factor", zegt Kelley, de inmiddels gepensioneerde inspecteur. "Maar informatie van derden is ook niet te verifiëren."

De nucleaire autoriteit heeft niet altijd voldoende personeel ter plaatse om vragen te stellen, behalve dan aantekeningen te maken. In zijn tijd daar, zegt Kelley, heeft hij zelden een inspecteur zien terugkeren naar Wenen die zei dat hij iets had gezien dat hem argwaan wekte.

Dat is in de loop der jaren mogelijk veranderd. Vooral na de nucleaire overeenkomst van 2015, toen de IAEA uitgebreide toegang had tot de Iraanse faciliteiten, was het nucleaire programma misschien wel een van de meest nauwlettend gevolgde ter wereld – totdat Donald Trump de overeenkomst in 2018 introk en Teheran onder druk probeerde te zetten met nieuwe economische sancties.

Het agentschap maakt de identiteit van zijn inspecteurs doorgaans niet bekend, noch onthult het veel over de activiteiten van zijn personeel, behalve over politiek onschuldige gebeurtenissen zoals de recente opening van een overheidskankerkliniek in Malawi. IAEA-directeur Rafael Grossi was hierbij aanwezig.

Nucleaire geneeskunde en bestraald fruit vallen binnen de bevoegdheid van zijn agentschap, net als oorlog en vrede. Israël had gewacht met een aanval op Iran totdat Grossi zijn kwartaalrapport over de inspecties in het land had ingediend. Zijn agentschap kon niet met zekerheid zeggen dat het Iraanse nucleaire programma uitsluitend vreedzame doeleinden nastreefde, aldus de Argentijn. Dat was voldoende voor Israël om aan te vallen. Maar het was zeker niet wat Grossi van plan was.

Dagen later probeerde hij de zaken recht te zetten in een interview met de Amerikaanse omroep CBS. "Ze hebben al deze mogelijkheden," zei hij over de Iraniërs en hun hoogverrijkte uranium, "maar ze hadden geen kernwapens. Oké? Dat moet gezegd worden."

Dat is in ieder geval wat zijn inspecteurs vonden.

Een artikel uit de « NZZ am Sonntag »