Israël verandert zijn militaire strategie – van reactie naar eliminatie van dreigingen

Veiligheid is altijd een topprioriteit geweest, dat zit in Israëls DNA. Het werd echter zelden strategisch gepland en tactischer geïmplementeerd. Decennialang domineerde een cultuur van ad-hoc-actie: acute dreigingen werden direct aangepakt, terwijl de strategische impact op de lange termijn secundair bleef. Dit patroon was bepalend voor zowel politieke als militaire besluitvormingsprocessen.

Maar met de terroristische aanslag van Hamas op 7 oktober 2023 werd dit standpunt geschokt en leek het een ommekeer. Zoals we de afgelopen anderhalf jaar hebben gezien, begint Israël af te stappen van zijn decennialange praktijk van reactieve terughoudendheid en preventieve veiligheid te introduceren als een nieuwe militaire doctrine. Waar de discussie voorheen vooral draaide om de vraag "of", ligt de focus nu uitsluitend op de vraag "wanneer".

De geschiedenis van Israël is nauw verbonden met crises die snel escaleerden. Israël reageerde dan ook op het onmiddellijke. Dit gold voor de Sinaï-interventie in 1956, nog meer voor de Zesdaagse Oorlog in 1967, en ook voor de verrassingsaanval van de Egyptenaren en Syriërs tijdens de Oktoberoorlog van 1973. Het Israëlische patroon was altijd hetzelfde: de reactie was op een onmiddellijke dreiging, niet op de verwachte mogelijkheid ervan. Israël handelde omdat het moest, niet omdat het kon.

Militair gezien was het principe afschrikking door middel van beperkte operaties. Politiek gezien ging het vooral om het beheersen van de status quo en slechts zelden – zoals bij de Oslo-akkoorden van 1993 – om een ​​echt initiatief. Strategisch gezien was er nooit echt sprake van een overkoepelend masterplan, maar slechts van situationele improvisatie. Dit bracht het land soms aan de rand van een catastrofe.

Decennialang domineerde de zogenaamde "containment"-logica ook de aanpak van niet-statelijke actoren zoals Hamas, Hezbollah of de Islamitische Jihad: escalaties werden ingedamd, maar zelden voorkomen. Luchtaanvallen, grondoperaties en selectieve mobilisaties dienden allemaal om terug te keren naar de situatie van vóór de crisis. Dit was met name duidelijk zichtbaar tijdens de eerste vier Gazaoorlogen sinds 2008.

De prijs hiervoor was een permanente noodtoestand. Deze werd beheerd als een permanente staat, maar nooit overwonnen. Dit leidde regelmatig tot "geënsceneerde" aanvallen en tegenaanvallen: een paar raketten vlogen vanuit Gaza richting Israël. De luchtmacht reageerde met bombardementen op "Hamas-posities", die Hamas natuurlijk allang had verlaten, in afwachting van Israëlische represailles. Beide partijen wisten dit. Het leek bijna op een stilzwijgende overeenkomst.

Op 7 oktober veranderde de tektoniek van deze soms zeer dubieuze veiligheidsarchitectuur. De beelden van het bloedbad, de onbegrijpelijke nalatigheid van staatsinstellingen gedurende uren, het systematische geweld van Hamas – dit alles veroorzaakte een trauma dat dieper ging dan welke eerdere escalatie dan ook. Het was niet slechts een sporadisch militair falen, maar een fundamenteel veiligheidsfalen. En het zette de eerdere logica ter discussie: was Israëls strategische aarzeling niet zelf onderdeel van het probleem geworden?

De reactie van Israël was navenant radicaal. In zeer korte tijd werden niet alleen de militaire maatregelen in Gaza geïntensiveerd, maar werd ook de strategische retoriek geheroriënteerd. De politieke en militaire terughoudendheid die decennialang werd beschouwd als een uiting van morele overwegingen, wordt nu gezien als een politieke mislukking. De les van oktober 2023: Wie defensief denkt, riskeert existentiële catastrofes. Wie niet preventief handelt, verliest bewegingsruimte en daarmee de mogelijkheid om te overleven.

In zekere zin grijpt Israël nu terug op een bestaand, oud concept: de zogenaamde Begindoctrine – vernoemd naar premier Menachem Begin. Deze legitimeerde de preventieve aanval op de Iraakse kernreactor in Osirak in 1981. Dit principe werd later ook selectief toegepast, bijvoorbeeld in 2007 in Syrië bij de vernietiging van een in aanbouw zijnde kerncentrale, of vermoedelijk in Iran bij inlichtingenoperaties.

Maar wat altijd de uitzondering was, wordt nu de nieuwe norm. Een duidelijk voorbeeld van deze denkverandering is de Israëlische luchtoorlog tegen het Iraanse nucleaire programma. Het is duidelijk dat Israëlische politici een dreiging niet langer willen "beheersen", maar willen elimineren. Idealiter voordat deze zich manifesteert.

De focus ligt minder op het recht op zelfverdediging dan op de strategische eis van veiligheid als actief concept. Volgens de nieuwe denkwijze heeft de staat niet alleen het recht, maar ook de plicht om actiemogelijkheden te benutten voordat andere actoren in de regio deze blokkeren.

Deze verschuiving is niet puur veiligheidsgerelateerd. Ze wordt politiek mogelijk gemaakt door een verschuiving naar rechts in het gehele Israëlische politieke landschap, zoals de afgelopen jaren al duidelijk is geworden. De huidige Israëlische regering is een coalitie van Netanyahu's Likoed-partij, twee extreemrechtse partijen en verschillende ultraorthodoxe partijen. Ze heeft ideologisch afstand genomen van haar liberaal-seculiere identiteit, die aan de basis lag van de regering.

De agenda van de regering wordt gekenmerkt door een focus op territoriale soevereiniteit en eigendom, religieuze identiteit en zelfverzekerdheid, en een duidelijke prioriteit voor nationale veiligheid – koste wat kost. Dit creëert vanzelfsprekend spanningen tussen de internationale verwachtingen van Israëlische gematigdheid en de binnenlandse vraag naar daadkrachtige kracht. De meerderheid van de regeringscoalitie beschouwt internationale normen niet langer als bindend. Ze vormen een obstakel voor de noodzaak om het voortbestaan ​​van de natie te garanderen.

Deze verschuiving is alleen mogelijk gemaakt door ingrijpende maatschappelijke veranderingen in Israël. De door Asjkenazi's gedomineerde bovenklasse, die decennialang de liberale ruggengraat van het land vormde, verliest steeds meer aan invloed. Tegenwoordig vormen religieus conservatieve groeperingen zoals de Mizrahim, Joden uit landen in het Midden-Oosten, ultraorthodoxe Joden en nationalistisch-religieuze kolonisten de meerderheid onder Joodse kiezers.

Wat Europa niet begrijpt, is Israëls visie op veiligheid. Deze visie wordt gekenmerkt door een dreigende dreiging, ervaringen uit het verleden en een groeiende scepsis ten opzichte van compromisoplossingen. 7 oktober wordt gezien als het bloedige resultaat van dergelijke valse compromissen, waarvoor Netanyahu, als premier van lange tijd, medeverantwoordelijk was.

Wat houdt deze verandering precies in?

Ten eerste zal de operationele paraatheid van de Israëlische strijdkrachten te allen tijde op een hoog niveau worden gehandhaafd. Niet alleen nu, terwijl de gevechten nog gaande zijn, maar ook in de toekomst. Dit is al besloten. Scenario's voor toekomstige preventieve militaire operaties, bijvoorbeeld tegen nieuwe Iraanse nucleaire ambities, zullen niet langer louter oorlogsspelletjes zijn. Ze zullen deel uitmaken van daadwerkelijke voorbereidingen.

Ten tweede wordt het steeds minder belangrijk om rekening te houden met internationale reacties. Hoewel Israël afhankelijk blijft van diplomatieke partnerschappen met de VS, zijn Arabische buren en de EU, is de prioriteit die aan zijn eigen veiligheidsbeoordeling wordt gegeven niet langer onderhandelbaar. Strategische imperatieven zullen in de toekomst voorrang krijgen boven de verwachtingen onder het internationaal recht.

Deze nieuwe koers roept onvermijdelijk ethische vragen op: Mag een staat preventief optreden wanneer er geen acute dreiging is? Welke normen gelden er wanneer een samenleving zich in een permanente veiligheidsmodus bevindt? En hoe valt de aanspraak op moreel gerechtvaardigde zelfbevestiging te rijmen met het systeem van internationale regels?

In Israël is het antwoord steeds vaker: we ontwikkelen morele regels niet omdat we eerst moreel nadenken en dan pas nadenken over hoe we veiligheid kunnen creëren. Maar omdat we veiligheid nodig hebben, ontstaan ​​er morele regels over wat wel en niet is toegestaan.

De historische ervaringen van de Shoah, de verdrijving en de voortdurende delegitimering door vijanden in de regio, evenals de genocide van 7 oktober, vormen de basis voor dit nieuwe denken. Preventie wordt door Israëliërs niet langer gezien als een agressieve daad, maar als een existentiële noodzaak.

Het is duidelijk dat het liberale Westen, de ontwikkelingslanden en de opkomende landen hier problemen mee zullen hebben. Een verdediging die preventie tot het nieuwe adagium maakt, wordt gezien als een agressieve tegenspraak met de multilaterale spelregels.

Toch is dit precies waarom veel Israëliërs geloven dat ze terecht zijn. Voor hen is dergelijke kritiek het bewijs dat de wereld hun realiteit niet begrijpt, of zelfs niet wil begrijpen. Of de nieuwe koers ook daadwerkelijk succesvol zal zijn, is allerminst gegarandeerd, omdat preventieve strategieën nieuwe spanningen en risico's oproepen.