De oude wereldorde is ingestort: ​​Europa moet zich aanpassen aan de chaos om zichzelf te handhaven

De wereldorde lijkt inmiddels een stuk minder chaotisch dan twee of drie weken geleden: er is een staakt-het-vuren tussen Israël en Iran, Rwanda en de Democratische Republiek Congo hebben een vredesverdrag getekend en de Amerikaanse president Trump heeft zich tijdens de NAVO-top in Brussel gecommitteerd aan Amerikaanse veiligheidsgaranties voor Europa.

Sommige oorlogen en conflicten die ons recentelijk met angst en terreur vervulden, zijn voorlopig opgeschort. Maar dit geldt lang niet voor alle oorlogen en conflicten: de Russische agressieoorlog tegen Oekraïne gaat onverminderd door en niemand kan zeggen wanneer of hoe die zal eindigen; de oorlog in de Gazastrook is ook nog niet voorbij en de burgeroorlogen in Libië en Soedan duren voort. Toegegeven, ze krijgen in Europa weinig aandacht, ondanks het feit dat ze een van de oorzaken van migratie vormen.

Dat het Iraanse nucleaire programma daadwerkelijk jaren is teruggelopen, lijkt twijfelachtig, gezien de verklaringen van de Amerikaanse inlichtingendiensten. Donald Trumps aanvankelijke, gewaagde uitspraken waren duidelijk overdreven. Hij heeft dit inmiddels indirect zelf toegegeven toen hij dreigde verdere luchtaanvallen uit te voeren als het Iraanse regime de ontwikkeling van kernwapens en overbrengingsmiddelen niet definitief zou afzweren. De recente rust in de chaos van de wereldpolitiek zal daarom waarschijnlijk niet meer dan een respijt zijn. Als het al een respijt is, en geen pauze voor de volgende reeks klappen.

Maar waarom heeft deze recente toename van oorlogen plaatsgevonden? Meer dan dertig jaar lang koesterden we in Europa de verwachting dat interstatelijke oorlogvoering een historisch fenomeen was, dat militaire macht vervangen zou worden door economische macht als controlemiddel in de internationale politiek. Reactie met gewapend geweld zou steeds vaker vervangen worden door economische sancties wanneer het erom ging een regelovertreder of verstoorder in het gareel te krijgen, en dat internationale arbitragehoven de rol van militaire aanvallen zouden overnemen en conflicten vreedzaam en in der minne zouden oplossen.

We waren ervan overtuigd dat interstatelijke oorlogen dan zouden ophouden, en dat in het geval van intra-maatschappelijke oorlogen de "verantwoordelijkheid tot bescherming" van de wereldgemeenschap van kracht zou worden, waardoor een einde zou komen aan burgeroorlogen die in de vorm van bloedbaden werden gevoerd. Europeanen zagen zichzelf op weg naar een wereld waarin het mogelijk zou zijn om "vrede te creëren met steeds minder wapens".

Dit is niet alleen vervangen door een toename van oorlogen, maar ook door de noodzaak om vrede te waarborgen door steeds grotere hoeveelheden wapens te leveren. De verwachting van een stabiele en kosteneffectieve vrede is verdwenen en zal in de nabije toekomst niet terugkeren.

Wat ging er mis? Ja, er zijn een aantal beslissingen die achteraf gezien anders hadden kunnen worden genomen. Maar of dat er werkelijk toe zou hebben geleid dat we in een vreedzame wereld zouden blijven leven, dat de Russen Oekraïne niet zouden aanvallen en Hamas Israël niet zou binnenvallen, valt te betwijfelen.

Het zijn niet toevallige beslissingen, maar structurele problemen van de op regels gebaseerde orde die tot de ondermijning ervan hebben geleid. De Verenigde Staten hebben hun politieke gezag verloren: de Amerikaanse president moest B-2-bommenwerpers tegen Iran inzetten om de aandacht van beide partijen in Teheran (en Tel Aviv) te trekken door een staakt-het-vuren af ​​te kondigen. Er was geweld nodig om gezag te verwerven. En het is zeer de vraag of dat gezag lang zal standhouden of dat het een nieuwe – en herhaalde – demonstratie van militaire superioriteit zal vereisen.

De autoriteit van een bewaker van de wereldorde is een voorwaarde voor de regelgebaseerde naleving door politieke actoren, zonder dat zij daartoe gedwongen hoeven te worden. De elementaire voorwaarden voor vrede zonder geweld zijn nooit voldoende verduidelijkt; de op regels gebaseerde orde is daarom altijd onderworpen geweest aan de voorwaarde dat er een onweerstaanbare actor moet zijn die bereid is zijn macht in dienst te stellen van deze orde. Waar dit niet het geval was, stond de orde op wankele grond en dreigde in te storten zodra iemand er met grote kracht tegenin ging. Dit was eind februari 2022 het geval met de Russische agressieoorlog tegen Oekraïne.

Maar wie was de bewaker van deze orde – of had dat in ieder geval kunnen zijn? Veel Europeanen vertrouwden op de Verenigde Naties, die terecht garant stonden voor de regels. Maar de VN werd bijna altijd geblokkeerd door het veto van de permanente leden van de Veiligheidsraad wanneer er existentiële kwesties op het spel stonden waarvoor een vetorecht bestond. De wereldorganisatie was en blijft een zwakke bewaker wanneer de zaken serieus werden. Andere Europeanen vertrouwden op de Verenigde Staten, die voldoende macht hadden om naleving af te dwingen van regelovertreders – tenzij het de kernmachten Rusland en China betrof.

Maar de Verenigde Staten hadden de fatale neiging om de rol van bewaker te verwarren met die van meester, en richtten zich niet op de regels, maar op hun eigen belangen. Zo ontstond een anti-Amerikaanse coalitie, aangevoerd door Rusland en China, waartoe vrijwel het hele Zuiden behoorde.

Dit werd relevant toen de Algemene Vergadering van de VN Rusland moest veroordelen voor zijn aanval op Oekraïne en sancties moest opleggen, en de genoemde personen stemden tegen of onthielden zich van stemming. Het was meestal de helft van de mensheid die zich onthield of tegen het opleggen van sancties aan de regelovertreder stemde. Dit betekende de ondergang van de op regels gebaseerde orde, ook al willen sommige politici dat niet toegeven en geloven dat ze de regelsstructuur met bezweringen kunnen redden. Maar dat is magisch denken, en dat heeft nooit geholpen.

Bovendien hebben de Verenigde Staten zich, eerst geleidelijk en vervolgens abrupt, om volkomen begrijpelijke redenen teruggetrokken uit hun rol als hoeder. Wereldwijde gehoorzaamheid en de daarop gebaseerde vrede zijn een collectief goed, waarvan niemand kan worden uitgesloten, ook al dragen ze absoluut niets bij aan de beschikbaarheid van dit goed.

De Verenigde Staten, als hoeder van de Verenigde Staten, moesten hieraan het meest bijdragen, en daarom vroegen de elites en kiezers zich af of dit op de lange termijn geen oneerlijk nadeel zou kunnen zijn: Donald Trumps "America First" was een duidelijke breuk met de rol van hoeder en een beslissende wending ten gunste van zijn eigen nationale belangen – ook al krijg je soms de indruk dat Trump niet helemaal weet wat de Amerikaanse belangen zijn. Voor de wereldorde is het echter alleen van belang dat hij zich niet bekommert om het welzijn van anderen en zich niets aantrekt van de regels als die hem belemmeren zijn eigen belangen na te streven.

Dit gaf de regelovertreders carte blanche, en ook de Verenigde Staten vestigden zich onder de regelovertreders. De kosmos van de op regels gebaseerde orde gaf zo aanleiding tot de chaos van de internationale politiek waarin we ons momenteel bevinden. Er is geen lichtpuntje aan de horizon dat de opkomst van een nieuwe op regels gebaseerde orde aankondigt. Ook Europeanen, en met name Europeanen, zullen zich aan een chaotische orde moeten aanpassen om zich te handhaven. Doen ze dat niet, dan zullen ze met structurele nadelen te maken krijgen.

Wat dit betekent, is recentelijk gebleken uit de pogingen om Iran te overtuigen te onderhandelen over een einde aan zijn nucleaire programma. De Europeanen beschikten niet over dwangmiddelen om het Iraanse regime tot onderhandelen te bewegen, waardoor ze vastliepen en niets konden bereiken. Israël en de Verenigde Staten daarentegen beschikten wel over deze middelen en hebben ze daadkrachtig ingezet.

In een machtsgebaseerde orde zijn superieure luchtaanvallen een alternatief voor het simpelweg aanbieden van onderhandelingen, althans op weg naar het afdwingen ervan. Dit was een les in machtspolitiek die Europeanen liet zien hoe ze de gevechten konden beëindigen en onderhandelingen konden afdwingen.

We zullen ons erop moeten voorbereiden dat dit soort aanpak een precedent wordt, en dat degenen die simpelweg naar de regels verwijzen, politiek verliezen. Waar chaos heerst, heeft men middelen nodig om zich in die chaos te handhaven en een minimum aan naleving van de regels af te dwingen. Het moment van respijt waarin we ons momenteel bevinden, geeft ons de gelegenheid om na te denken over de nieuwe constellaties en ons te herpositioneren. "Een moment van respijt" betekent natuurlijk dat we daar niet onbeperkt de tijd voor hebben. Europa moet opschieten.

Herfried Münkler is emeritus hoogleraar politieke theorie aan de Humboldt Universiteit in Berlijn.