Jan Komasa: Duitsers en Polen zouden een bijna ideale natie creëren.
Jan Komasa, geboren in Polen in 1981, is een van 's werelds meest gewilde regisseurs. Zijn nieuwe film, "The Change", een dystopisch verhaal over een autoritair Amerika, is nu in première. Een gesprek.
Met zijn film "The Change" creëert Jan Komasa een aangrijpend familiedrama dat de geleidelijke transformatie van een democratie naar een autoritair systeem beschrijft. In dit interview legt de Poolse regisseur uit hoe familiekronieken en Thomas Mann hem inspireerden – en waarom een mogelijk perfect land kon ontstaan uit Duitse en Poolse deugden. We ontmoetten Jan Komasa in Berlijn vóór de Duitse première van zijn film.
Meneer Komasa, uw nieuwe film "The Change" ( vanaf 6 november in de bioscoop ) schetst een dystopie in de VS. Een jonge vrouw schrijft een boek waarin ze een nieuw sociaal model schetst: een eenpartijstelsel zonder tegenstand. Het boek wordt een bestseller in de VS en een blauwdruk voor een nieuw sociaal systeem dat transformeert in een autoritair horrorscenario voor andersdenkenden. Wat was uw bedoeling?
Ik wilde een dystopie ontwikkelen, een verhaal dat doet denken aan de roman "1984". Een parabel over de kwetsbaarheid van democratieën.
De film is een kamerstuk: het portretteert een familie die aanvankelijk liberaal is en van de ene familiebijeenkomst naar de andere springt. Elizabeth (Phoebe Dynevor), de auteur van het boek "The Change", trouwt in een liberale professorenfamilie en verspreidt het virus van autoritair denken. Naarmate de film vordert, splitst de familie zich op in voor- en tegenstanders van "The Change" – totdat er een grote ramp plaatsvindt. Wat was het oorspronkelijke idee voor je film?
Het idee ontstond in 2018 toen ik oude familiefoto's bekeek en slechts één jaar tegelijk kon bestuderen, niet de tijd ertussen. Ik vroeg me af: wat gebeurt er als iemand naar kiekjes van een gezin kijkt zonder de context van dat gezin te kennen? Ik wilde laten zien hoe relaties en machtsstructuren binnen een gezin door de jaren heen veranderen. Deze gedachten smolten samen met de vraag: wat gebeurt er als angst een samenleving binnensluipt? Ik ben dol op Thomas Manns roman "Buddenbrooks"; ik zou er graag een film van maken. "Buddenbrooks" is een familiesaga waarin niet veel gebeurt, maar alles constant verandert. In mijn film "The Change" onderzoek ik de familiedynamiek door van jaar tot jaar naar verschillende familiefeesten te springen en zo de verandering in beeld te brengen. Wat er tussenin gebeurt, mag de kijker zelf uitzoeken.
Veel critici zien parallellen met Amerika onder Trump. Was dat opzettelijk? Mijn film is geen commentaar op Amerika, maar een dystopie die zich overal zou kunnen afspelen. Eigenlijk is Berlijn de perfecte plek om deze film te vertonen. Berlijn is mentaal in tweeën gedeeld. Dat zie je ook terug in de film. Een deel van de familie geeft zich over aan de autoritaire verschuiving in "The Change", het andere niet. In Centraal-Europa weten we wel het een en ander over dergelijke ontwikkelingen, over autoritaire verschuivingen. Sommigen vergeten de geschiedenis en beginnen nu autoritaire structuren te missen. Dat is wat ik wilde aanpakken. Toen ik de film samen met scenarioschrijver Lori Rosene-Gambino voorbereidde, dachten we inderdaad aan Berlijn. In de jaren twintig was de stad een mekka van cultuur en tolerantie. Toen, in de jaren dertig, kwamen de nazi's en werd de stad een centrum van totale controle en onderdrukking. Toen we de film maakten, wilden we onderzoeken hoe een samenleving in zo'n korte tijd 180 graden kan draaien.
Er waren critici die zeiden dat u nog directer had kunnen zijn in uw kritiek op de regering-Trump.
Veel critici begrijpen de essentie van de film niet. Ik ben geen propagandist. Mijn taak is vragen stellen, niet antwoorden opleggen. Ik ben geïnteresseerd in het universele. Met deze film wilde ik laten zien dat democratieën kwetsbaar zijn. Als Pool, geboren in 1981, weet ik dat heel goed. In Centraal-Europa zijn we heel vertrouwd met de overgang tussen systemen. In de VS is dat niet zo gebruikelijk. Daarom speelt de film zich niet in Europa af, maar in de VS. Ik vroeg me af: wat als een rijke Amerikaanse familie plotseling wordt meegesleurd door een 'isme', een systeem dat ze nog nooit eerder hebben meegemaakt?
In de film is angst de drijvende kracht.
Ja. Angst is de drijvende kracht achter elke autoritaire verandering. Het begint stilletjes – in gesprekken, in families. In de film zien we hoe personages gedreven worden door hun macht; het is bijna als een virus: eerst word je besmet, dan besmet je anderen, en dan volgt de vernietiging van oude cellen.
Maakte u zich zorgen over censuur in de VS?
Natuurlijk was er de zorg: zou mijn Amerikaanse visum na de release van de film worden ingetrokken? We grapten dat ik na de première de VS niet meer in mocht. De film wordt in de VS en Europa ook anders gepromoot. Maar dat risico hoort erbij. Kunst moet vrij blijven – anders verliest ze haar ziel.
Je woont in Warschau, ook al werk je internationaal. Je bent niet verhuisd. Waarom? Wat maakt de stad zo bijzonder voor je?
Warschau beleeft momenteel een bloeiperiode. Ik ben echt onder de indruk van hoe de stad zich heeft ontwikkeld. Er heerst een voelbare energie, een ambitie om iets te bereiken. Berlijn was ooit ook zo. Ik herinner me Berlijn in 1999, een dynamische stad in aanbouw, met een woud aan kranen in het centrum.
Ervaar je stagnatie? Wat bedoel je daar precies mee?
Ik denk dat Duitsland een soort mentale crisis doormaakt. De economie is groot, maar er is een gebrek aan motivatie om nieuwe dingen te proberen. Veel mensen leven van wat ze al bereikt hebben. De vastgoedmarkt is een goed voorbeeld. Rijkere mensen kopen een paar appartementen en leven van de huurinkomsten in plaats van nieuwe dingen te proberen. Deze levensstijl remt innovatie. Ik zie dit ook steeds vaker in Polen gebeuren.
Jij en je gezin wonen in een klein appartement in Warschau. Waarom?
Ik woon sinds 2006 in een appartement van 49 vierkante meter in het centrum van de stad. Ik zou me iets groters kunnen veroorloven, maar ik investeer liever in reizen, onderwijs en mijn persoonlijke ontwikkeling. Ik wil nooit stoppen met leren en experimenteren. Dat houdt me in leven.
Je hebt recentelijk ook in de VS gewerkt. Hoe verschilt de filmproductie daar van die in Europa?
In de VS is alles extreem dynamisch. Zodra een project groen licht krijgt, wordt alles direct in gang gezet; een enorme machine draait op volle toeren. In Europa gaat het langzamer, omdat veel instellingen hun zegje willen doen. Dit heeft voor- en nadelen: in de VS kun je van de ene op de andere dag een ster worden – of de volgende ochtend alles verliezen. Europa is stabieler, maar ook trager. Ik ben docent aan de Poolse filmschool in Lodz. Ik probeer mijn studenten altijd aan te moedigen risico's te nemen. De Europese cinema zou trotser moeten zijn op wat ze kan. We lopen in sommige opzichten voor op de Amerikanen. Wij hebben de wereld immers mensenrechten gegeven.
Je spreekt vaak over Centraal-Europa als een culturele ruimte. Wat maakt het voor jou bijzonder? Polen, Duitsland, Oostenrijk – we delen een geschiedenis vol conflicten, maar ook vol gedeelde creativiteit. Onze humor is vaak duister, onze verhalen somber, maar toch diepgaand. Ik geloof dat we een speciaal talent hebben voor verhalen vertellen, dat schommelt tussen komedie en horror. Dat is ons cultureel erfgoed, iets wat je in de VS niet vindt. Ik hoorde ooit iemand zeggen: "Als je Duitse organisatie combineert met Poolse verbeelding, creëer je een natie die dicht bij het ideaal komt." En daar zit zeker iets in. Wij Polen hebben een bijzonder vermogen om met dingen te spelen, om constant te veranderen. Dat komt ook door onze geografische ligging: iedereen die Europa wilde bereiken, moest door Polen reizen. We zijn een centraal land dat altijd in beweging is geweest – gevormd door monarchie, communisme en democratie. Er zijn hier veel oorlogen geweest, veel meer dan in Frankrijk of Spanje. Duitsland en Polen delen deze ervaringen van extreme verandering en omwenteling. Dat heeft onze mentaliteit gevormd. In Polen staan mensen open voor verandering, maar ook sceptisch tegenover autoriteit. Niemand hier zou naar een koning luisteren – dat is altijd zo geweest. We geloven niet in hiërarchieën, en dat zie je terug op filmsets: iedereen is gelijk, iedereen draagt zijn of haar creativiteit bij. In de VS of andere landen is dat anders – daar word je als regisseur "Maestro" genoemd. In Polen word je eruit gegooid als je die term gebruikt.
Wat zijn uw verwachtingen voor de toekomst van Europa – en voor de relatie tussen Polen en Duitsland? Ik hoop dat we onze gedeelde geschiedenis niet vergeten. Polen en Duitsland zijn al duizend jaar met elkaar verbonden. Ik vind het tragisch hoeveel propaganda ons uit elkaar heeft gedreven. Een sterk partnerschap tussen onze landen zou een geschenk zijn aan Europa – en aan de wereld.
Heeft u feedback? Schrijf ons! [email protected]
Berliner-zeitung
