Interview met Gabriele Gysi | Er zijn evenveel centra als mensen in de wereld

"De nachtelijke soldaten werden verkeerspolitieagenten" is de titel van uw nieuwe boek.

Ja, om een ​​blik te werpen op de Duitse naoorlogse geschiedenis, beginnend bij die nacht van 9 op 10 november 1989. Een fortuinlijk moment in de Duitse geschiedenis. Er heerste een ongelooflijk gevoel van eenheid, van vrede, te midden van zoveel onrust en zoveel individuele reacties. De wereld was verbijsterd door dit echte moment van vrede, door een onverwacht vermogen tot vrede. Voor mij blijft 9 november zo een herinnering aan de wendingen in de Duitse geschiedenis, een dag die de Novemberrevolutie van 1919, de pogroms tegen Joden in 1938 en de val van de Berlijnse Muur in 1989 omvat.

In uw boek citeert u pagina's en pagina's uit Sophocles' drama "Antigone". Wat heeft de dochter van Oedipus te maken met de Berlijnse Muur?

Antigone wil haar twee broers, die in een gevecht om elkaar zijn gevallen, een waardige begrafenis geven. Voor de goden is het evident dat alle mensen gelijk zijn in de dood. Voor koning Kreon is dit niet het geval. Hij staat alleen een eervolle begrafenis toe. Antigone kan dit niet accepteren. De parallel met Duitsland komt voort uit de verdeeldheid in de geschiedenis na de hereniging. Naar mijn mening kan ware hereniging alleen plaatsvinden wanneer we een Duitse naoorlogse geschiedenis kunnen vertellen van twee contrasterende Duitse naoorlogse staten, die vanzelfsprekend hun oorsprong vinden in de verschillen tussen de bezettingsmachten.

Helaas werd de DDR binnen zes maanden na die wonderbaarlijke nacht de SED-staat, vervolgens het SED-regime, vervolgens het SED-regime, vervolgens de onrechtvaardige staat, en ten slotte het onrechtvaardige regime. En toen werd restitutie afgedwongen vóór compensatie. Toch hadden beide Duitse staten een zetel in de VN. Ze waren twee gewone leden van de internationale gemeenschap. Waarom deze late wraak? In werkelijkheid bestaan ​​beide Duitse staten niet meer, omdat de nieuwe, verenigde staat, de Bondsrepubliek Duitsland, ook onherkenbaar is getransformeerd ten opzichte van de overgebleven BRD. Deze realiteit is simpelweg veel moeilijker te bevatten dan de wereld te dwingen in een simpel goed-tegen-kwaad-kader. Beide broers zijn dood.

Antigones broer Polynices kreeg geen waardige begrafenis. U betreurt in uw boek dat zelfs de DDR dit werd onthouden.

Precies. Deze poging van de DDR om een ​​rechtvaardiger orde te scheppen, een orde die geen oorlog voerde en zich inzette voor vrede, verdiende een waardiger afscheid. De bureaucratische taal van vandaag weerspiegelt het verleden niet accuraat. Maar wanneer een samenleving weigert haar onderliggende omstandigheden te erkennen, heeft ze voortdurende therapie nodig. Een opgelegde slachtoffercultuur roept dan op tot een vorm van overheersing die alle aspecten van het leven kan tiranniseren met bureaucratische oplossingen. Alle aspecten van de samenleving raken gebureaucratiseerd. Het hele leven wordt gereduceerd tot bureaucratische handelingen.

Volgens Ludwig Wittgenstein bepaalt taal het denken en vice versa. Taal beïnvloedt onze perceptie van de maatschappelijke werkelijkheid.

Ja. Daarom zijn wij mensen constant bezig met zoeken naar wat we denken. Niet alleen het juiste woord, het woord dat al bestaat, maar ook het woord dat nog niet bestaat. Het gaat erom situaties conceptueel te moeten vatten. En dit proces is eeuwig, net als het uitvoeringsproces op het podium. In die zin is leven spel en spel is leven. Beide vragen voortdurend om interpretatie.

Deze kunnen sterk uiteenlopen, zowel met betrekking tot de DDR als tot de huidige toestand in de wereld. Mijn indruk na het lezen van uw boek: u roept meer vragen op dan u beantwoordt.

Omdat ik geen definitieve antwoorden kan hebben. Niemand kan eeuwige antwoorden geven op basis van de beperkingen van zijn eigen levensverhaal. We kunnen proberen onze horizon te verbreden door nieuwsgierigheid en vragen te stellen, maar we moeten de grenzen van onze biografieën accepteren. Individualiteit is niet almachtig. Er zijn geen definitieve antwoorden.

In mijn jeugd kon ik me niet voorstellen dat ik de natiestaat zo fel zou moeten verdedigen, omdat ik de aanval die in het kader van de globalisering zou komen door het internationale kapitaal, met name financieel kapitaal zoals BlackRock, niet kon voorzien – met tragische gevolgen voor de hele mensheid, inclusief de internationale linkse beweging, die in een bijna traumatische staat is gestort en in sommige gevallen fantaseert over wereldwijde almacht in plaats van internationalisme. Jonge wereldleiders nemen het over en met de globalisering breidt het gangsterisme zich uit. Dat als vrijheid omschrijven is in mijn ogen absurd.

Het sleutelwoord is gangsterisme. De toetreding van de DDR tot de Bondsrepubliek wordt door hen omschreven als een gigantische roofoverval .

Tot op de dag van vandaag blijft het onduidelijk hoeveel eigendommen de West-Duitse staat en West-Duitse bedrijven verwierven door de annexatie van Oost-Duitsland, welke winsten er werden gemaakt met de toe-eigening van staats- en publiek bezit, en de devaluatie van de schamele privébezittingen van Oost-Duitse burgers. Om dit mogelijk te maken, moest Oost-Duitsland worden gedelegitimeerd. De uitverkoop van Oost-Duitse bezittingen door de Treuhandanstalt (trustagentschap) was vaak crimineel. De onervarenheid van Oost-Duitse burgers werd schaamteloos uitgebuit door middel van fraude en hebzucht.

En de Gleichschaltung (coördinatie) van taal, die u in de beschrijving van de DDR aantrof, is bedoeld om alternatief denken te verhinderen?

Precies. Constant geënsceneerde crises creëren een voortdurende illusie van geen alternatieven. Ondertussen wordt vervolging onder de drempel van strafrechtelijke aansprakelijkheid besproken en, gezien de mogelijkheden voor aangifte, bijna geëist. Meldpunten transformeren het idee klokkenluiders te beschermen tegen machthebbers in een aanmoediging tot aangifte. Maar men mag zich afvragen: hoe vrij, democratisch en rechtsstatelijk is de Bondsrepubliek Duitsland vandaag de dag? De strijd tegen alternatieven suggereert een gebrek aan alternatieven en daarmee een gevoel van machteloosheid.

"Het leven in de DDR was altijd interessant voor mij", schrijft u ergens. En elders: U kijkt met plezier terug op de DDR. Maar u verliet dat land in 1984 .

Omdat de DDR zijn aantrekkingskracht voor mij had verloren. Ik was er moe van. Interessant waren de tegenstellingen tussen de beperkingen van het dagelijks leven, waarmee alle DDR-burgers te maken kregen door de buiten- en binnengrenzen, en de vrijheden die ze met grote verbeeldingskracht en vooral humor heroverden. Een humor die voortkwam uit de tegenstelling tussen de grenzen van het dagelijks leven en de geopolitieke betekenis van de grens van het systeem. Ik denk met weemoed terug aan de kunst, cultuur en literatuur van de DDR die deze tegenstelling confronteerden en er internationale erkenning voor kregen, met name het theater. Ook het verdwijnen van intellectuele en beleefde sociale interactie – het verdwijnen van de publieke sfeer – ervaar ik als een verlies, vervangen door de privatisering van alle relaties. Voor het individu wordt zijn of haar persoonlijke presentatie, in tegenstelling tot die van anderen, de maatstaf voor alle relaties.

Wat bedoel je daarmee?

Tegenwoordig definieert iedereen zichzelf tegen iedereen. Jongeren hebben de domme oude mensen nodig die in alles gefaald hebben om zich goed te voelen over zichzelf. Vrouwen hebben de giftige blanke mannen nodig om zich goed te voelen over zichzelf. Klimaatactivisten hebben de kwaadaardige bestuurders nodig...

Nou, er is vooral sprake van de verdeling van de samenleving in 'boven' en 'beneden', rijk en arm.

Alles en iedereen wordt gedefinieerd door verdeeldheid. De Duitse kwestie blijft dan ook open. De scheiding tussen Oost en West is niet overwonnen. Waar komt dit onvermogen om empathie te voelen voor anderen vandaan? Of op zijn minst om een ​​poging te doen om hen te begrijpen? Dit geldt ook voor onze relatie met Rusland, met de Russen. Het nieuwe IJzeren Gordijn tegen Rusland, met de bijbehorende Russofobie, is een angstaanjagende culturele mislukking. Deze vorm van demarcatie is niet onbekend in Duitsland. Russen haten Duitsers echter niet. Respect en interesse in de Duitse cultuur bestaan ​​nog steeds onder Russen. Zelfs de vreselijke misdaden die Duitsland in de Sovjet-Unie beging, hebben de Sovjetbezettingsmacht er niet van weerhouden om na de oorlog, na de bevrijding, de Duitse cultuur in Oost-Duitsland te promoten. Vandaag de dag sluit Duitsland Russische kunstenaars uit. Het is tragisch hoe haat jegens alles wat Russisch is, geboren uit onwetendheid en onbegrip, weer oplaait.

De wereld en de mensheid zijn diverser en kleurrijker dan sommige mensen zich voorstellen.

Als kind viel ik mijn vader vaak lastig met mijn vragen; ik wilde weten waarom de dingen waren zoals ze waren, waarom sommige mensen dit dachten en anderen dat. Op een dag antwoordde hij: "Er zijn evenveel centra in de wereld als er mensen zijn." Toen ik naar West-Duitsland verhuisde, herinnerde ik hem aan deze zin. "Heb ik dat gezegd?" Ja. "Ik heb het van Lion Feuchtwanger." Uit de trilogie "De Joodse Oorlog": Een senator uit Rome wordt het slachtoffer van intriges. Hij moet de stad verlaten en vlucht naar het naburige koninkrijk. Aanvankelijk begrijpt hij de mensen en hun taal niet, maar na verloop van tijd lukt het hem en beseft hij: er zijn evenveel centra in de wereld als er mensen zijn. En Rome is niet het middelpunt van de wereld. Het gaat er niet om gelijk te hebben, maar om iets te begrijpen.