Friedl Benedikt was de minnaar en leerling van Elias Canetti. Ze overtrof hem al snel

Welk verhaal van Friedl Benedikt moeten we vertellen? Dat zij vrijwel ongemerkt in de herfst van 1916 werd geboren? In een Weense taxi. De bestuurder merkte het incident niet eens. Dat zij een van de weinige Duitstalige emigranten in Engeland was die tijdens de oorlog een carrière als schrijfster nastreefde? Dat zij de geliefde van Elias Canetti was?

Het is geen slechte zaak voor de jonge vrouw die overleed, dat haar werk nog steeds als een voetnoot in de biografie van de Nobelprijswinnares voor literatuur hangt. Het spreekt tegen hem. Op het landgoed van Canetti in Zürich is iets gevonden dat je een schat zou kunnen noemen. Aantekeningen van Friedl Benedikt uit haar jaren van emigratie naar Engeland en na het einde van de oorlog, tot kort voor haar dood in 1953.

Het zijn schitterende miniaturen uit het sociale leven van Britse kunstenaars en kosmopolitische ballingen. Casestudies uit een gekkenhuis genaamd oorlog. En stilletjes, tussen de regels door, verhaalt een vrouw die in elke vrije minuut scènes opschrijft die de moeite van het schrijven waard zijn, om de grote meester te voorzien van staaltjes van haar kunnen.

Half bewonderend, half betuttelend, schrijft Canetti in zijn autobiografische boek "Party im Blitz": "Niemand merkte op hoe ze met haar groene ogen alles in zich opnam en het vervolgens in exacte woorden opschreef, zoals ze het (van mij) had geleerd." Canetti, de gevreesde schreeuwlelijk van de literatuur, die nauwelijks iemand naast zich liet staan, en de gapende muil van de archieven – beiden hebben schade aangericht in de zaak Benedict. De onlangs verschenen, magnifieke bundel “Wacht in de sneeuw voor je deur” met niet eerder gepubliceerde teksten van Benedikt maakt veel goed.

Soms betekent stalking het einde van de liefde, maar hier was het andersom. In 1936 ontmoette Friedl Benedikt voor het eerst de schrijver Elias Canetti in de Weense Liliputbar. Ze is gefascineerd door de intelligentie van de ietwat mollige dertigjarige met het karaktervolle hoofd. Daarna doet ze er alles aan om, alsof ze toevallig, zijn pad te kruisen. Dat is niet moeilijk. De schrijfster van de onlangs gepubliceerde roman “The Blinding”, die de twaalf jaar jongere vrouw met enthousiasme las, woont schuin aan de overkant van de straat.

Frieda, alias Friedl, is de kleindochter van de beroemde uitgever en hoofdredacteur van de “Neue Freie Presse”. Voor Karl Kraus was Benedictus het toppunt van journalistieke corruptie. Omdat Elias Canetti een onvoorwaardelijke bewonderaar van Kraus was, hield hij zich verre van de activiteiten van de familie. Totdat Friedl letterlijk in zijn leven kwam. De Himmelstrasse in Wenen, waar beide locaties zich bevinden, vormt het decor voor een delicate ontmoeting. De jonge vrouw wil zelf schrijfster worden en iets leren. "Wat begint als een verdediging tegen de liefde, bereidt zijn weg voor", merkte Elias Canetti later op over zijn gemengde gevoelens.

Canetti's vrouw Veza reageert met soevereine standvastigheid. Ze staat de affaire toe omdat ze denkt dat het voor haar man gemakkelijker zal zijn om over een belediging van Alma Mahler heen te komen. Friedl Benedikt is het tegendeel van de promiscue componistenweduwe. Tot het einde van haar leven zal ze trouw blijven aan de schrijver die ze bewondert en ze zal steeds nieuwe namen voor hem verzinnen. Ze noemt hem ‘Ilya’, ‘Thor van Yabasta’, ‘Kleine Ster’, ‘Orion’. Haar eerste twee romans, gepubliceerd terwijl ze nog in ballingschap in Engeland was, droeg ze op “uit dankbaarheid en bewondering” aan Elias Canetti, “mijn grote meester”.

Tegelijkertijd met haar vriend vluchtte Friedl Benedikt in 1938 naar Engeland. Haar tante Heddie is getrouwd met een Egyptoloog en heeft een ruim landhuis in Hampshire, waar gasten om de beurt komen. Voldoende illustratief materiaal om in de aantekeningen een schrijfstijl te ontwikkelen waarin humor een hulpmiddel is om de psychologie te verfijnen. Canetti’s idee van ‘akoestische maskers’ wordt hier in de praktijk getest.

Zelfs in Weense nachtcafés oefenden mensen het samen luisteren, luisterden ze mee met de gesprekken aan naburige tafeltjes en verwerkten ze stemmen in mogelijke nieuwe plots. In Engeland deed Friedl Benedikt dit vanaf 1939 ook. Ze schrijft het op en levert het vervolgens in bij de leraar. Canetti geeft zijn commentaar. Als gevolg daarvan zijn er twee belangrijke hiaten in de dagboekachtige aantekeningen die tussen 1939 en 1952 zijn gemaakt. Waarom zou hulp van buitenaf nodig zijn geweest, als iets zo volmaakt is, vlak voor je neus? De 23-jarige schrijft in een geheel eigen stijl.

De tweede lacune: Canetti zelf komt in de teksten zelf niet voor, hooguit in de begroeting. Het superego moet een proces van emancipatie hebben meegemaakt, een literaire zelfuitvinding waarmee de studente haar leraar in ballingschap al snel overtrof. Terwijl Canetti materiaal verzamelde voor «Masse und Macht», werden in 1944 Benedikts twee romans «Let Thy Moon Arise» en «Das Monster» gepubliceerd onder het pseudoniem Anna Sebastian Friedl. Ze oogstten succes in de relevante pers en het was de jonge schrijfster die in het Londen van kunstenaars en kunstliefhebbers veel deuren wist te openen voor haar rolmodel.

Wat Friedl Benedikt in haar aantekeningen doet en wat uiteindelijk ook haar romans beïnvloedt: Zij zoekt in menselijke ontmoetingen naar die kern die verder wijst dan het origineel. Iets dat een verhaal zou kunnen worden. De passages zijn zodanig met elkaar verbonden dat er iets bijna episch ontstaat. Een hedendaags portret met karakters.

Als Canetti's boek over Engeland "Party in the Blitz" heet, dan zijn Benedikts aantekeningen een menselijker equivalent. De stroboscooplichten van de oorlog, de luchtaanvallen en de bombardementen hangen boven de Londense wijk Hampstead, waar de schrijver vanaf 1942 woont. Mensen ontmoeten elkaar in pubs of proberen het leven voort te zetten in het kringetje van bohemiens.

In deze literaire caleidoscopen duiken schrijvers op als Dylan Thomas, Stephen Spender en Peter Weiss, maar ook mensen van de straat en uit snackbars. Er is de gevechtspiloot wiens geliefde is overleden en die in de oorlog de dood tegemoet treedt als een vriend: omdat het hem aan diezelfde geliefde doet denken. Dan zijn er de twee doofstomme mannen die in een hoekje van een Londense snackbar met elkaar lijken te vechten, met alle gezichtsuitdrukkingen die ze maar kunnen bedenken. Ze zijn een stel.

Friedl Benedikt ontmoet een aforist die hoopt met zijn vrouwenhatende gedachten carrière te maken en veel geld te verdienen. Iemand anders is daar al in geslaagd. Hij schrijft tientallen misdaadromans. Verandert krantenverhalen in een mix van moord en passie.

Passie is ook een belangrijk thema voor de Oostenrijkse schrijver. Haar teksten zijn pneumatisch en spreken over ‘de verheven en verheven lucht’ die men inademt in een staat van liefde. De sensualiteit die Elias Canetti in zijn autobiografische literatuur verbiedt, is bij Friedl altijd aanwezig. Veza Canetti vereeuwigde haar gerespecteerde rivale in haar roman "The Turtles" als een jong meisje in een matrozenjurk: "Het is alsof er geen jurk is, zo zelfingenomen is het lichaam."

Pas in Friedl Benedikts latere aantekeningen zijn haar depressieve periodes te herkennen. Ze pendelt tussen Londen en Stockholm. In haar donkere fases, waarin ze afstand neemt van de wereldse vreugde van het leven, leeft ze met de gedachte dat ze jong zal moeten sterven. Dit zou in het begin van de jaren vijftig werkelijkheid worden. Bij de schrijver is de ziekte van Hodgkin vastgesteld, een ziekte van het lymfestelsel.

Haar laatste aantekeningen maakte ze in november 1952 in het Amerikaanse Ziekenhuis van Neuilly in Parijs. De dagen in het ziekenhuis zijn verschrikkelijk. "Als je er een heel grappige, wonderbaarlijke roman van kon maken, zou het lijden niet voor niets zijn geweest." De relatie tussen Friedl Benedikt en Elias Canetti was toen al beëindigd. Er was ruzie geweest.

Het verdriet na de begrafenis van zijn vriend sleurde Canetti toch mee naar de afgrond. Hij probeerde zijn kalmte te bewaren, maar voor hem betekende dat altijd dat hij zichzelf moest verdedigen tegen gevoelens. Als in een monoloog merkt Friedls "Ilja" op: "Acht weken zonder haar waren genoeg om haar honderd jaar in je te verankeren. Als je echt geliefd wilt worden, hoef je alleen maar te sterven.

Friedl Benedikt: Wacht in de sneeuw voor je deur. Dagboeken en aantekeningen voor Elias Canetti. Bewerkt door Fanny Esterházy en Ernst Strouhal. Paul-Zsolnay-Verlag, Wenen 2025. 336 pagina's, Fr. 37,90.