De eisen van Polen voor herstelbetalingen: de eisen zijn niet zo gek als de Duitsers beweren

De Poolse eisen voor herstelbetalingen rijzen al lang – en zijn politiek explosief. Al in 1970 probeerde Willy Brandt ze met hulp van Moskou te sussen. Een gastartikel.

Ruïnes van Warschau: De stad werd bijna volledig verwoest door de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog. PRASA/Prasa/dpa

De kwestie van herstelbetalingen voor oorlogsschade uit de Tweede Wereldoorlog in Polen is de afgelopen dagen opnieuw heftig bediscussieerd. De Duitse regering stelt zich op het standpunt dat deze kwestie "definitief en juridisch geregeld" is sinds Polen in 1953 afstand deed van zijn claim. Dit betekent dat Polen geen recht meer heeft op schadevergoeding. Begin jaren zeventig nam de toenmalige Duitse regering echter een ander juridisch standpunt in. Destijds ging men in Bonn ervan uit dat "we in het geval van Polen het probleem van nationale slachtoffers niet kunnen vermijden".

‘Herstelbetalingen’: wie werd gecompenseerd – en wie niet?

Personen met nationaal nadeel worden gedefinieerd als personen die "schade aan leven, lichaam of gezondheid, of verlies van vrijheid hebben geleden als gevolg van de nationaalsocialistische vervolging". Dit zijn personen die vervolgd zijn om racistische, religieuze, politieke of ideologische redenen. Deze claims worden geregeld door de Federale Wet op de Schadeloosstelling (BEG). Aanvankelijk kwamen alleen personen in aanmerking die ten tijde van de vervolging in Duitsland woonden of in Duitsland hadden gewoond.

Het principe dat in feite alleen Duitse burgers recht hadden op compensatie, werd echter al vroeg geschonden. In een brief aan alle vier de bezettingsmachten van 13 maart 1951 verklaarde de Israëlische regering dat zij het Joodse volk vertegenwoordigde en compensatie eiste voor de moord op en vervolging van de Joden door nazi-Duitsland. Het genoemde bedrag was 6,3 miljard DM.

De westerse bezettingsmachten achtten deze eisen gerechtvaardigd, dus de Duitse regering onder Adenauer had geen andere keuze dan onderhandelingen met Israël aan te gaan. Ze kwamen overeen een schadevergoeding van drie miljard DM aan de staat Israël te betalen en 450 miljoen DM aan de in de VS gevestigde Jewish Claims Conference. Later volgden verdere betalingen. Zo werden Joodse slachtoffers van de Holocaust in ieder geval formeel erkend als racistisch vervolgd en ontvingen ze – zij het onvoldoende – compensatie.

De Franse vraag naar 400 miljoen: "Bereken dit bedrag zoals u wilt"

Op 27 februari 1953 ondertekenden de westelijke staten en de Bondsrepubliek Duitsland in Londen een schuldenakkoord. De eerstgenoemde beloofde hun openstaande herstelbetalingen voor verliezen en schade tijdens de Tweede Wereldoorlog uit te stellen tot er een vredesverdrag was gesloten. Vooral de Verenigde Staten vreesden dat de jonge Bondsrepubliek door de omvang van de oorlog en de bezettingsschade ineen zou storten. Tot die tijd werden deze herstelbetalingen afgehandeld door middel van ontmanteling, inbeslagnames en terugtrekking uit de lopende productie.

De Bondsrepubliek hoopte nu dat hiermee de kwestie van de herstelbetalingen voorlopig van tafel zou zijn. Zeker omdat de Sovjet-Unie zes maanden later ook afzag van de herstelbetalingen om de DDR voor een economische ineenstorting te behoeden. Daarvoor hadden de Sovjet-plunder- en herstelbetalingscommando's Oost-Duitsland feitelijk gedeïndustrialiseerd.

Bevrijd van de last van herstelbetalingen beleefde West-Duitsland in de jaren vijftig het "economische wonder" en bevond de Republiek Bonn zich plotseling in een schitterende economische en financiële positie. Tegelijkertijd leek, gezien de Koude Oorlog, het sluiten van een vredesverdrag ver weg. Dit bracht de Franse regering ertoe in te grijpen. Parijs eiste nu 400 miljoen DM schadevergoeding voor de schade uit de periode van de Duitse bezetting, die in strijd was met de London Debt Agreement. Andere westerse landen sloten zich daar graag bij aan.

Tussen 1959 en 1961 sloot de Republiek Bonn overeenkomsten met elf westerse staten onder de zogenaamde Westerse Verdragen en betaalde compensaties van in totaal één miljard DM. Hiervan ging 400 miljoen DM naar Frankrijk. De overige landen ontvingen ongeveer tien procent van hun oorspronkelijke vorderingen.

Tijdens een departementale vergadering op 20 augustus 1970 legde een van de hoge regeringsfunctionarissen uit hoe de westerse verdragen tot stand waren gekomen: "Frankrijk zei tegen ons: 'Wij eisen 400 miljoen: bereken dit bedrag zoals u wilt.'"

Bonn voelde zich nu niet alleen gedwongen om te betalen – Frankrijk was immers een van de bezettingsmachten – maar ook om een ​​formule te vinden om te voorkomen dat deze betalingen als herstelbetalingen zouden worden beschouwd. Anders dreigde er, ondanks de schuldenovereenkomst, een golf van nieuwe herstelbetalingen. Bonn koos voor een juridische truc: deze betalingen moesten "herstelbetalingen" worden genoemd, wat juridisch gezien los stond van herstelbetalingen. De herstelbetalingsovereenkomsten beperkten de criteria om in aanmerking te komen tot vervolging op basis van ras, ideologie en geloof. Talrijke andere slachtoffergroepen – zoals politieke verzetsstrijders, partizanen of oorlogsslachtoffers – werden daardoor grotendeels uitgesloten.

De valkuil van de Poolse herstelbetalingen

De sluiting van de westerse verdragen bracht de toenmalige regering van Warschau in actie. Tot dan toe had Polen vrijwel niets aan herstelbetalingen ontvangen. Tijdens de Conferentie van Potsdam stelden de geallieerden het bedrag aan herstelbetalingen dat Duitsland moest betalen aanvankelijk vast op 20 miljard dollar, waarvan de Sovjet-Unie de helft zou ontvangen. Het uiteindelijke bedrag aan herstelbetalingen zou bij het sluiten van de vrede worden vastgesteld. Tegelijkertijd werd in Potsdam besloten dat de Poolse herstelbetalingen zouden worden voldaan uit het Sovjetdeel van de herstelbetalingen.

Het Kremlin maakte van deze regeling gebruik om het door de oorlog geteisterde Polen verder te plunderen en een belasting te heffen op het de facto door de Sovjet-Unie bezette land. Op 16 augustus 1945 ondertekenden de marionettenregering van Warschau en de Sovjetregering in Moskou een overeenkomst waarin Polen 15 procent van de Sovjet-herstelbetalingen zou ontvangen ($1,5 miljard aan goederen en grondstoffen). In ruil daarvoor beloofde Polen de USSR steenkool te leveren tegen een speciale prijs van $1,22 per ton. Dit kwam overeen met 10 procent van de toenmalige wereldmarktprijs.

Als Polen de steenkool die het tot 1953 aan de Sovjet-Unie leverde – destijds de belangrijkste energiebron – op de wereldmarkt had verkocht, zou het land naar schatting bijna een miljard dollar hebben ontvangen. Wat kreeg Polen ervoor terug? Het Kremlin beweerde dat Polen voor ongeveer 178,5 miljoen dollar aan herstelbetalingen van de USSR had ontvangen. In werkelijkheid was dit bedrag veel lager.

De voormalige Duitse oostelijke gebieden maakten geen deel uit van de herstelbetalingen. Polen ontving ze als compensatie voor de Poolse oostelijke gebieden die Hitler in september 1939 aan Stalin had "geschonken". De zegevierende Stalin stond erop deze gebieden als oorlogsbuit te behouden. De voormalige Duitse oostelijke gebieden die Polen na het einde van de oorlog kreeg, maakten officieel geen deel uit van de herstelbetalingen, maar vertegenwoordigden een territoriale reorganisatie. Vanuit geallieerd perspectief werden ze beschouwd als compensatie voor de Poolse territoriale verliezen in het oosten aan de USSR, waarvan Stalin de teruggave categorisch afwees.

Het Sovjet-Poolse conflict over herstelbetalingen na 1953

Op 22 augustus 1953 ondertekende de Sovjet-Unie een verdrag met de DDR waarin zij afzag van verdere herstelbetalingen. In het verdrag stelde de Sovjet-Unie: "In overeenstemming met de regering van de Poolse Volksrepubliek (met betrekking tot haar aandeel in de herstelbetalingen), zal de intrekking van herstelbetalingen aan de Duitse Democratische Republiek [...] worden beëindigd per 1 januari 1954." Het Kremlin had echter niet de instemming van de Poolse regering.

Pas op 23 augustus, een dag later, publiceerde het dagblad Trybuna Ludu in Moskou een voorgedefinieerde verklaring waarin stond dat Polen zou afzien van herstelbetalingen aan de DDR. Juridisch gezien was dit een intentieverklaring die later in een verdrag zou worden vastgelegd. Dit blijkt uit de resolutie van de Sovjetregering van 18 augustus 1953, waarin de Poolse regering besloot af te zien van herstelbetalingen. Het document, dat tot nu toe onbekend was bij onderzoekers, vermeldt in de laatste alinea: "Het Ministerie van Buitenlandse Zaken van de USSR wordt geïnstrueerd de Poolse regering hiervan op de hoogte te stellen en een protocol te ondertekenen waarmee de overeenkomst van 16 augustus 1945 wordt beëindigd."

Uiteraard stemde de regering in Warschau hiermee in en gaf ze vicepremier Tadeusz Gede op 22 augustus toestemming om het protocol te ondertekenen waarin werd afgezien van herstelbetalingen in Moskou. De overeenkomst is echter nooit tot stand gekomen. Hoewel Polen formeel en wettelijk geen afstand had gedaan van herstelbetalingen, had het ook geen recht om deze te innen, aangezien dit in strijd zou zijn geweest met de wensen van het Kremlin.

Alleen met de westerse verdragen zag Warschau, en niet alleen Warschau, de mogelijkheid om ten minste een deel van de openstaande schadevergoedingen te ontvangen, aangezien deze – volgens de Duitse interpretatie – geen herstelbetalingen waren, maar schadevergoedingen. Op 4 maart 1970 wist Polen, met de actieve steun van Moskou, een resolutie van de VN-Mensenrechtencommissie veilig te stellen over de bestraffing van oorlogsmisdadigers en herstelbetalingen aan de "slachtoffers van oorlogsmisdaden". Onmiddellijk daarna werd in Warschau een commissie ingesteld om de hoogte van deze vorderingen vast te stellen, die onmiddellijk met haar werkzaamheden begon.

Bonn reageerde met bezorgdheid, omdat het te verwachten was dat de Poolse vorderingen de reeds aan westerse landen gedane betalingen aanzienlijk zouden overtreffen. De regering in Warschau was zelfs van plan tien miljard DM aan herstelbetalingen te eisen. Bonn werd hiervan op de hoogte gesteld. Het Federale Ministerie van Financiën schatte de Poolse vorderingen op vijf tot acht miljard DM.

Op 20 augustus 1970 vond in Bonn de eerder genoemde interdepartementale vergadering plaats met hoge vertegenwoordigers van Buitenlandse Zaken, het Ministerie van Financiën en de Bondskanselarij. Op de agenda stonden onder meer "Herstelbetalingen aan Joegoslavië" en "Herstelbetalingen aan Oost-Europa in het algemeen". Dit laatste betrof voornamelijk mogelijke Poolse claims.

Dr. Ernst Féaux de la Croix van het Ministerie van Financiën ging ervan uit "dat we in het geval van Polen het probleem van nationale slachtoffers niet kunnen vermijden." Hij sprak over de "10%-formule", wat zou betekenen "dat Polen een betaling van 1 miljard kon verwachten voor een claim van 10 miljard. Dit zou een acceptabele en gunstige uitkomst voor ons zijn ten opzichte van Polen." Féaux concludeerde, verwijzend naar de westerse verdragen en betalingen aan Israël: "Ik benadruk nogmaals: de hele kwestie is en blijft een krachtmeting."

Willy Brandt: Herstel of machtsstrijd?

Tegen deze achtergrond besloot bondskanselier Willy Brandt rechtstreeks in Moskou te interveniëren, aangezien het Kremlin de Poolse eisen steunde. Op 11 augustus 1970 reisde Brandt naar Moskou om de Moskou-akkoorden plechtig te ondertekenen. Een dag later ontmoette hij de Sovjetpremier Aleksej Kosygin, die lyrisch was over de uitstekende vooruitzichten voor economische samenwerking met de Bondsrepubliek.

Brandt greep de gelegenheid aan om twee kwesties tegelijk aan te kaarten. De eerste betrof gezinshereniging en de tweede, veel belangrijker, herstelbetalingen. Over herstelbetalingen zei Brandt: "U zou niet alleen mijn leven gemakkelijker maken, maar ook onze gezamenlijke taak gemakkelijker, als u me vandaag of morgen zou vertellen dat ik mijn familie thuis kan vertellen dat dit probleem van de baan is." In zijn aantekeningen van het gesprek beschreef Brandt de kwestie van de herstelbetalingen als een "testcase".

Op dat moment waren de Kremlinleiders zeer geïnteresseerd in economische samenwerking met de Bondsrepubliek. In de jaren zestig hadden Sovjet-exploratieteams gigantische olie- en aardgasvoorraden ontdekt in West-Siberië. Het Kremlin zag dit als een kans om de economie, die sinds de jaren vijftig in verval was geraakt, fundamenteel te herstellen. De ontwikkeling van deze strategische grondstoffen overtrof echter de technologische en financiële mogelijkheden van de Sovjet-Unie. Er waren grote buizen, apparatuur en leningen nodig, en de Sovjet-Unie kon deze alleen in voldoende hoeveelheden van de Bondsrepubliek verkrijgen. De Duitse staal- en energiebedrijven waren maar al te bereid om te leveren, evenals Brandt en zijn regering.

Tegen deze achtergrond is het nauwelijks verrassend dat het Kremlin de kwestie van de herstelbetalingen in Brandts voordeel besliste. Niets stond nu nog de Duits-Russische energiealliantie in de weg die de geschiedenis van Centraal- en Oost-Europa in de komende decennia zou bepalen.

Warschau leed op zijn beurt verlies en durfde pas na de val van de Sovjet-Unie schadevergoeding te eisen voor de schade van de Tweede Wereldoorlog. Deze kwestie kwam pas eind jaren negentig weer ter sprake, toen Duitse verdrevenen op hun beurt hun eigen schadevergoedingsclaims tegen Polen indienden. Dit veroorzaakte niet alleen een golf van verontwaardiging in Polen, maar ook een golf van tegenreactie. Vandaag de dag steunt een meerderheid van de Polen de schadevergoedingsclaims tegen Duitsland.

Bogdan Musiał werd geboren in 1960 in Wielopole bij Dąbrowa Tarnowska. Hij is een Duits-Poolse historicus. Zijn meest recente publicatie is "'Camp Medicine' in Auschwitz. The Function and Dilemmas of Prisoner Doctors 1940–1945", Hamburger Editionen, 2024.