Cinema | Film »The Unspoken«: Laf en timide

Momenteel draait in de bioscopen de film "The Unsaid", die enerzijds op indrukwekkende wijze de ellende van de Duitse nazi-dadersgeneratie samenvat, maar anderzijds de dames en heren niet zomaar laat gaan.

Op basis van interviews met verschillende Duitsers, waarvan de meesten geboren zijn in de jaren twintig en dus als kinderen, tieners en jongvolwassenen de naziterreur en oorlog hebben meegemaakt en eraan hebben deelgenomen, schetsen regisseurs Patricia Hector en Lothar Herzog een beeld van de generatie daders en hun slachtoffers dat de kijkers vaak sprakeloos achterlaat: bespiegelingen over hun eigen schuld eindigen meestal op het punt waarop de hoofdpersonen moeten toegeven dat zij – zelfs als onbeduidende, maar enthousiast omarmende radertjes in de moordmachine – hebben bijgedragen aan de misdaad tegen de menselijkheid.

"Heel Duitsland juichte hem toe. Dus waarom zou ik de enige uitzondering zijn? We hadden het goed en alles wat we nodig hadden. We hadden absoluut geen klachten," zegt Kurt Salterberg met een zelfingenomenheid die waarschijnlijk exclusief is voor Duitse nazi's en hun handlangers, wanneer hem gevraagd wordt of hij achteraf "iets als schaamte of schuldgevoel" voelt. De mate van gebrek aan inzicht die spreekt van een voormalig NSDAP-lid, meer dan 90 jaar oud, Wehrmachtsoldaat en "bewaker in de Wolfsschanze, waar hij dagelijks contact had met Hitler" (begeleidende tekst), die een comfortabel en lang burgerlijk leven in West-Duitsland kon leiden, is adembenemend.

Het gebrek aan inzicht dat een man van meer dan 90 jaar aan de dag legt, die in de Bondsrepubliek Duitsland een lang en fijn burgerlijk leven heeft kunnen leiden, is verbijsterend.

De grootste zwakte van de film schuilt echter in het feit dat onzin zoals de bewering dat "heel Duitsland" "hem" toejuichte, onbesproken blijft, alsof het een soort verdedigbare beoordeling is. Ter herinnering: bij de laatste vrije Rijksdagverkiezingen in 1933 hadden Hitler en zijn NSDAP geen meerderheid, en in ieder geval fundamenteel antifascistische partijen zoals de SPD en de KPD behaalden samen meer dan 30 procent van de stemmen. Salterberg zou dus zeker niet "de enige uitzondering" zijn geweest als hij Hitler niet had toegejuicht.

Veel van de verhalen die ex-nazi's vertellen, gaan over hun gelukkige jeugd, het opwindende gevoel superieur te zijn aan andere landen, en hoe geweldig het was om deel uit te maken van zo'n beweging. Sommigen krijgen er nog steeds een twinkeling in hun ogen van als ze erover praten. Natuurlijk was niemand van hen schuldig en wisten ze sowieso niets. Helaas ondervragen de interviewers hen zelden.

Dit roept onvermijdelijk de vraag op of deze afgezaagde stoofpot van zelfingenomenheid en koppigheid echt opnieuw moet worden opgewarmd voor de bioscoop. In het geval van "The Unspoken" is het antwoord zeker ja, want hoewel men wellicht een rigoureuzere interviewaanpak had gewenst, of op zijn minst iets dat leek op een feitencheck, tonen de regisseurs deze zelfrechtvaardigingen niet zomaar. In plaats daarvan laten ze slim zien dat ze in de eerste plaats een verdedigingsmechanisme zijn tegen het toegeven van medeplichtigheid aan zoiets monsterlijks als de Duitse misdaden tegen de menselijkheid.

Ondanks hun fundamentele ontkenning van persoonlijke schuld, zien we hen worstelen met zichzelf en hun levensgeschiedenis, en het wordt interessant wanneer er ambivalenties aan het licht komen: "Op de terugweg van Gleidorf," herinnert de latere Wehrmachtsoldaat Werner Kaiser zich, oprecht verontwaardigd over zijn jongere zelf, "kwam er een jongen van mijn leeftijd bij me, en we zagen een veedrijver een koppige koe hoeden. Toen kwam hij naar ons toe en vroeg ons om bericht te sturen naar zijn fabriek, zodat de leerling hem kon komen helpen. En wat doet mijn buurman? Wij helpen geen Joden! En ik had niet de moed om hem weg te sturen. Ik was te laf. Hij was zo zelfverzekerd in zijn nazi-affiliatie. Ik ben wel naar de fabriek gegaan om het ze te vertellen, maar ik had de moed niet. Dat drukt altijd op je later in je leven."

Naast zulke eerlijke afrekeningen met iemands eigen tekortkomingen, zijn het vaak onopvallende aspecten die nieuw licht werpen op het onafgebroken gebrek aan empathie en daardoor verhelderend zijn. Zo vertelt Roselotte Perlauer – die simpelweg beweert dat haar vader, die als wijkbewaker blijkbaar betrokken was bij aangiften, nooit iemand kwaad heeft gedaan – in een passage dat ze in haar jeugd geen enkele fysieke genegenheid heeft ervaren. Ze heeft hier haar hele leven onder geleden en was er zelf nooit toe in staat.

Over haar relatie met haar zoon gesproken, haar onderlip trillend en diepbedroefd, zegt ze: "Ik heb hetzelfde doorgegeven als waarmee ik ben opgevoed. En dat knuffelen, dat is bij ons net zo. Ik heb het ook niet gedaan. Omdat ik het niet wist." En dat helpt ons beter te begrijpen wat al die blokwachters met hun gepantserde lichamen en hun onvermogen om hun eigen kinderen te omhelzen hen hebben aangedaan. En we begrijpen iets beter hoe moeilijk het is voor deze (inmiddels oudere) kinderen van toen om te verwerken wat er is gebeurd.

Hector en Herzog presenteren ook het perspectief van de slachtoffers aan de hand van het lot van twee Joodse Holocaustoverlevenden. De verhalen van Max Karlemann (een pseudoniem) en Ernst Rapp – laatstgenoemde was nog maar een klein kind toen zijn ouders in Auschwitz werden vermoord – worden pretentieloos en gevoelig naast de verhalen van de voormalige nazi's geplaatst, waardoor elke opkomende affiniteit met de daders effectief wordt tegengegaan. En terwijl de Hitlerjugend en latere Wehrmacht-marineofficier Albert Emmerling lyrisch mag worden over een "dromerige jeugd", vertelt Karlemann over zijn eigen ervaringen. Hoe zijn vrienden werd aangeraden hem te mijden. Hoe hij werd bespuugd, en hoe de Hitlerjugend, met hun idyllische jeugd, stenen door het raam van het appartement van zijn familie gooide.

Het ondraaglijke karakter van "The Unspoken" is een reden om de film niet ongezien te laten.

"The Unspoken", Duitsland 2025. Regie: Patricia Hector en Lothar Herzog. 143 min. Releasedatum: 6 november.