Activisten op culturele festivals: deze acties lijken absurd theater

Ze werden heimelijk verwacht. En inderdaad, deze zomer probeerden politieke activisten opnieuw de podia van internationaal gerenommeerde culturele festivals voor eigen doeleinden te misbruiken. Het Wagner Festival in Bayreuth was relatief ongevaarlijk. Rally's maken al jaren deel uit van het imago van het festival en begeleiden regelmatig de zogenaamde "drive-up" van genodigden op de openingsdag.

De demonstranten positioneren zich meestal aan de voet van de festivalheuvel, net buiten de veiligheidsbarrières, die er met het jaar agressiever uitzien. Daar hopen ze de bezoekende politieke en maatschappelijke vertegenwoordigers te bereiken met slogans als "De rijken klappen, en de armen betalen". Of ze deze keer door de bijna voltallige Duitse deelstaatvergadering zijn opgemerkt, is de vraag. Maar over het algemeen verloopt alles vreedzaam – niets vergeleken met de rellen die eerder rond La Scala in Milaan woedden op de dag van de seizoensopening. In Bayreuth hebben sommige bezoekers het kleurrijke gezelschap, onder andere versierd met regenboogvlaggen, misschien aangezien voor een onderdeel van een of andere productie.

Wat de Salzburger Festspiele deze zomer bij de opening meemaakten, leek minder onschuldig. Een groep pro-Palestijnse activisten verstoorde de ceremonie in de Felsenreitschule. Ze onderbraken een toespraak van de Oostenrijkse vicekanselier en minister van Cultuur Andreas Babler door drie meter lange spandoeken met slogans vanaf de arcades te ontvouwen en de aanwezigen onder andere uit te schelden als "schijthypocrieten".

De activisten hadden zich toegang verschaft tot de festivalzalen met behulp van valse medewerkerspasjes. Pas nadat het veiligheidspersoneel de indringers, die zich door de historische arcaden bewogen, had verjaagd, kwam er een einde aan de minutenlange spooktocht. Het incident leidde onmiddellijk tot een discussie over de veiligheidskwesties van het festival en de verantwoordelijken in de deelstaat Salzburg, die mogelijk een waarschuwing van het Bundesamt für Verfassungsschutz (Bundesamt für Verfassungsschutz) niet serieus genoeg hadden genomen.

Ook hooggeplaatste vertegenwoordigers van de deelstaat, waaronder de Oostenrijkse bondspresident, en diverse gasten van de deelstaat waren bij dit evenement aanwezig. Het zou ondenkbaar zijn geweest als het protest zich niet had beperkt tot het ontvouwen van spandoeken en het roepen van leuzen. De veiligheidsmaatregelen werden direct opnieuw aangescherpt. Naast de tassen- en identiteitscontroles voor alle bezoekers, waren er extra beveiligingspersoneel bij de ingangen, naar verluidt extra personeel in burger bij de evenementen zelf, en een zichtbaar verhoogde politie-aanwezigheid op het festivalterrein.

Het incident plaatst het festival in een ongemakkelijke positie. Niet alleen vanwege de ongemakkelijke maar noodzakelijke vragen over de lacunes in het veiligheidsconcept. De gebeurtenissen stellen een fundamenteel doel van alle culturele festivals ter discussie: namelijk een platform bieden voor open uitwisseling over kunst en het hedendaagse leven.

Er heerst al lang consensus dat dergelijke debatten af en toe controversieel moeten zijn, maar over het algemeen binnen een beschaafd kader moeten plaatsvinden. Deze zorg botst echter scherp met de realiteit zodra de consensus door activisme wordt uitgedaagd. Organisatoren staan dan voor een dilemma: enerzijds benadrukken ze bij elke gelegenheid dat hun programma's actuele thema's aankaarten en willen ze het debat niet uit de weg gaan. Anderzijds is hun enige toevlucht in specifieke gevallen meestal het uitoefenen van hun recht om demonstranten van de locatie te verwijderen.

Ze kunnen echter rekenen op de steun van een meerderheid van het publiek, dat zich niet wil laten overrompelen en de les lezen met geschreeuw vanaf het podium. Bovendien laten de gespannen situatie en omstandigheden doorgaans geen verdere discussie toe, laat staan een "discours" over de politieke inhoud.

Tijdens het evenement in Salzburg verwezen alle volgende sprekers direct of indirect naar het incident, inclusief Alexander Van der Bellen, de bondspresident. Hij probeerde de eenzijdige strekking van de protestactie te corrigeren door te verwijzen naar het bloedbad van Hamas op 7 oktober. Andreas Babler bood de activisten zelfs spontaan (en herhaalde deze uitnodiging later via sociale media) de mogelijkheid om "samen over politiek te praten" en de situatie in Gaza "te onderzoeken". Hij stelde dat kunst en cultuur "ruimte moeten bieden voor protest en verzet". Het aanbod, dat ongetwijfeld democratisch bedoeld was, bleef echter voorlopig staan.

Terecht. De politicus besefte waarschijnlijk al snel dat dit een slecht precedent zou scheppen. Want in zulke gevallen gaat het niet om "discussie", laat staan om kunst. Het gaat puur om aandacht. De podia van de hoge cultuur worden hiervoor gekaapt en misbruikt, en voor geen enkel ander doel. De activisten uit Salzburg hebben hun doel om in ieder geval even in de schijnwerpers te staan mogelijk bereikt, afgaande op de debatten die dagenlang in de Oostenrijkse media na het incident voortduurden.

Niemand wilde echter specifiek ingaan op de zorgen van de activisten. Dat is bijna altijd het geval bij dergelijke verstorende acties. Rellen zullen waarschijnlijk niemand ertoe aanzetten zijn eigen politieke standpunten te herzien. Bovendien maakt de combinatie van onverschilligheid en openlijk uitgesproken afwijzing die de demonstranten in dergelijke gevallen van de kant van de aanwezigen ervaren, deze vorm van protest zelf machteloos, soms zelfs een absurd schouwspel.

Een soortgelijke indruk was al te zien tijdens het Lucerne Festival in 2023, toen twee klimaatactivisten het podium van de KKL (Ridderconcertzaal) bestormden tijdens een concert van het Bayerischer Staatsorchester. Met de tegenwoordigheid van geest onderhandelde de dirigent een soort standstill-overeenkomst met de twee relschoppers: ze mochten hun eisen indienen, waarna het concert zonder verdere tussenkomst zou doorgaan. En zo geschiedde. Maar het is twijfelachtig of iemand hun eisen serieus zou hebben overwogen. Wanneer politiek en cultuur op deze manier botsen, is er geen sprake van kenniswinst, alleen van frustratie.