Artan eşitsizlikler, yaşlanma... "Mirasın yeniden siyasallaştırılması gerekiyor" diyor filozof Mélanie Plouviez

Côte d'Azur Üniversitesi'nde toplumsal ve siyasal felsefe dersleri veren Mélanie Plouviez, bireysel mülkiyetin temellerini sorgulayan 19. yüzyıl metinlerini inceleyerek miras meselelerine ilişkin tartışmaları yeniden açmayı öneriyor. Bu sadece varoluş zamanıyla ilgili olmamalı mı? Geçiş ve intikal zamanları, mirasların ortak yarar kaygısıyla, istişari meclisler çerçevesinde yönlendirilmesine olanak sağlamaz mı? Filozof, iyileştirilmiş yapay sermayenin bireysel olarak aktarılırken, bozulmuş doğal sermayenin toplu olarak aktarıldığını sorgulamaktadır.

"Varisler toplumuna" geri döndüğümüzü söylemenize ne sebep oluyor?

Mirasın yükü 1970'lerden bu yana artarak devam ediyor. Fransa'da miras yoluyla edinilen varlıkların payı 1970 yılında toplam varlıkların %35'ini oluştururken, 2010 yılında %60'ı temsil ediyordu. Bu ne anlama geliyor? Özel sermaye giderek geçmişten gelen ve aile içinde aktarılan servetlerden oluşuyor. Veya giderek daha az oranda sahiplerinin kendi çalışmalarının sonucu haline geliyor. Kısacası, çalışmaktansa miras almak daha iyidir! Ama miras toplumu herkesin mirasçı olduğu bir toplum değildir.

Tam tersine, birkaç kişi çok fazla miras alırken, çoğunluk çok az miras alıyor. Thomas Piketty'nin gösterdiği gibi, 2010 yılında en zengin %10'luk kesim toplam servetin %62'sine, en zengin %1'lik kesim %25'ine, en fakir %50'lik kesim ise toplam servetin %5'inden daha azına sahipti. Miras konusunda da bu eşitsizliği hesaba katmalıyız: Fransa'da ortalama miras miktarı 70.000 avrodur. Başka bir deyişle, bireylerin %50'si yaşamları boyunca 70.000 avrodan az varlık miras alıyor ve bunların arasında büyük bir kesim hiçbir varlık miras almıyor.

19. yüzyılda miras konusu sistemsel bir dönüşüm olasılığı olarak görüldüğünden, bugün bu konuda çok az konuşmamızı nasıl açıklayabiliriz?

19. yüzyılda miras konusu gerçekten herkesin dilindeydi. Bu konuya ayrılmış metinlerin sayısı baş döndürücüdür. Şaşırtıcı olan, 19. yüzyıldaki ağırlığına benzer bir ağırlığa kavuşmasına rağmen, bugün miras hakkında çok az konuşmamızdır. Peki bu sessizlik neden? Çünkü aileden gelen mirasın aktarımı bizim için kaçınılmazdır. Bu bize doğal ve zorunlu bir veri olarak sunulur.

Ama her zaman böyle olmadı. 19. yüzyılda ise tam tersine sorgulandı, meydan okundu, eleştirildi. Kitabımda yapmaya çalıştığım şey de buydu: Miras meselelerine ilişkin çağdaş inançlarımızı, mirasın 19. yüzyıldaki düşünülüş biçimleriyle karşılaştırarak sorgulamak.

Alexis de Tocqueville'e göre miras hukukunda aristokratik modelden demokratik modele doğru bir geçiş yaşanmaktadır. Peki Devrim'in bu konudaki rolü ne oldu?

Tocqueville'e göre birbirine zıt iki aile modeli vardır. Aristokrat aile, baba iktidarı ve en büyük oğlun ayrıcalıkları etrafında şekillenen eşitsiz bir yapıya sahiptir. Demokratik aile ise tam tersine eşitlikçidir, ebeveyn sevgisi ve kardeşlerin oluşturduğu eşitler topluluğu etrafında birleşmiştir. İlginç olan ilk nokta: Tocqueville bu farklılığı miras hukukuna dayandırıyor. Aristokrat aile, ebeveyn mirasının büyük kısmını en büyük erkeğin elinde toplayan erkek primogenitür hakkına dayanır.

Demokratik aile ise tam tersine eşit paylaşım ilkesine dayanır: Küçükler için de büyükler için de, kardeşler için de kızkardeşler için de eşit paylaşım. Miras eşitliğini dayatmak ise Fransız Devrimi'nin 6 Ocak 1794 tarihli Nivôse yasasıyla olmuştur. Fakat -ve bu ikinci ilginç noktadır- Tocqueville'in gözünde, tıpkı devrimci yasa koyucular gibi, miras hukuku yalnızca aileyi değil, aynı zamanda siyasi rejimi de koşullandırır.

Onlara göre, erkek çocuk hakkı ile monarşi arasında, eşit paylaşım ile demokrasi arasında olduğu gibi, esaslı bir bağ vardır. Tocqueville'in güzel ifadesi bunu özetler: "demokratik aile." İşte 19. yüzyılda yaygın olan ve bugün tamamen unutulmuş bir tez: Miras hukuku doğrudan doğruya politiktir.

Fransa'da bugün ortalama olarak, yaşlı insanların, nispeten yaşlı olan insanlara hastalığı bulaştırdığını vurguluyorsunuz.

Ben buna mirasın "kıdemlendirilmesi" diyorum; henüz tam olarak kavrayamadığımız bir olgu. 1820'de insanlar ortalama 25 yaşında miras alıyorlardı. Bugün insanlar ortalama 60 yaşında tam mülkiyeti miras alıyorlar. Bu demografik değişim zorlu sorunlar yaratıyor. Birincisi, mirasın kullanımları. Biz sermayeyi 25 yaşında mı, 60 yaşında mı aldığımıza göre aynı şeyi yapmıyoruz.

Yaşlanma ekonomisti André Masson bu bağlamda servet gerginliğinden söz ediyor. Özellikle ekolojik krizin yaşandığı şu günlerde, uzun vadeli yatırım ihtiyacının çok büyük olduğu bir dönemde, miras kalan paralar kısa vadeli yatırımlarda "uyuyor". Ve küçük meblağlardan bahsetmiyoruz.

14.000 milyar avroluk Fransız özel sermayesinin 8.500'ü 60 yaş üstü kişilerin elinde. İkinci sorun ise kuşaklar arası adaletsizlik. Genç nesillerin iş piyasasına girmesi, yaşlı nesillere göre daha zor oluyor. Daha parçalı kariyerler yaşıyorlar. Ve daha da uzaklaşacakları zamanı da görüyorlar. Miraslarının gelişimi önceki nesiller tarafından geciktirilmektedir.

Ancak her şeyden önce, bu demografik gerçeklikle mirasa ilişkin tasvirlerimiz arasında bir uyumsuzluk var. Biz hala varisi genç bir yetişkin olarak düşünüyoruz ve mirası, çocuklarımıza daha iyi bir başlangıç ​​noktası sağlamanın bir yolu olarak meşrulaştırıyoruz. Ama mirasçı artık emekli oldu. Miras artık bir başlangıç ​​noktası değil, bir varış noktasıdır!

Mevcut miras vergisi kaçınma stratejileriyle mücadeleye acil ihtiyaç var...

Aslında. Kademeli veraset vergisinin oluşturulması, bir asırdan fazla süren teorik ve siyasal bir mücadelenin sonucudur. Fransız Devrimi 1790 yılında miras vergisini getirdi, ancak bu verginin kademeli hale gelmesi 1901 yılını buldu. Miras kalan varlıkların miktarına bağlı olarak oranı artan bu kademeli vergi, servet eşitsizliğinin azaltılmasına önemli katkı sağlayabilir. 20. yüzyılda miras vergisi miras yükünün hafifletilmesine yardımcı olduğunda da aynı şey yaşandı.

Ancak, Ekonomik Analiz Konseyi'nin 2021 tarihli "Mirasın Yeniden Düşünülmesi" raporunun da gösterdiği gibi, bu verginin ilericiliği bir dizi muafiyet ve muafiyetle "baltalanıyor": hayat sigortası sözleşmelerinin, aile işletmelerinin, orman varlıklarının, tarihi anıtların, sanat eserlerinin vb. devrinde.

Ancak bu muafiyetler, nüfusun en zengin kesimlerinin elinde bulundurduğu varlık türlerini ilgilendiriyor. Böylece, gösterilen oranlar ile fiili oranlar arasında hukuki bir çarpıtmaya imkân verilmektedir. Bu vergi kaçırma değil, kanunla düzenlenmiş vergi kaçınmasıdır. Fransız Devrimi sırasında, cumhuriyetçi bir vergi sistemi kurmakla görevli yasa koyucular bunu ısrarla vurguluyordu: Hiçbir ayrıcalık, hiçbir muafiyet, hiçbir vergi muafiyeti kabul edilmeyecek, aksi takdirde feodal vergilendirme yeniden kurulacaktı. Ancak 19. yüzyıl yazarları bize mirası dönüştürmenin tek yolunun vergilendirme olmadığını öğretiyorlar.

Daha sonra “iletim sosyalizmi” terimini kullanıyorsunuz. Konusu nedir?

Mirasın toplumsallaşması yoluyla mülkiyetin toplumsallaşmasını sağlamayı öneren bir dizi teori belirledim. Ben buna "aktarım sosyalizmi" adını verdim ve "tutuklama sosyalizmi"nden ayırdım. Bu ayrım, Bakunin'in 1869'da Birinci Enternasyonal döneminde Basel Kongresi'nde Marx'a karşı çıkışında somutlaşır. Marx için miras sorunu ikincildir, ardışıktır: Üretim araçlarının kolektifleştirilmesi yönünde doğrudan çalışmak uygundur; Mirasın kaldırılması da takip edecek.

Bakunin ise tam tersi görüşü savunur. Ona göre mirasın kaldırılması, mülkiyetin toplumsallaşmasının ön koşuludur. Başkaları da bu yolu savunurlar: Örneğin ondan önce Fichte, Saint-Simoncular ve ondan sonra Durkheim. Bu yazarlar, mülkiyetin toplumsallaştırılması için doğru zamanın yaşamdan ölüme geçiş olduğunu düşünüyorlar. Ve bu toplumsallaşma, mülksüzleştirmenin aksine, yavaş yavaş, kademeli olarak yapılır. Ölümün kaçınılmaz olarak açacağı mülkiyet haklarının askıya alınmasını beklemek zorundayız.

Bilimsel sosyolojinin kurucusu Émile Durkheim'ın katkıları tam olarak nelerdir?

Durkheim, 1960'larda muhafazakâr olarak tanıtılsa da sosyalist kimliğini gizlememiş, elinde L'Humanité kitabıyla Sorbonne avlusunda dolaşmıştı. Önerisi, mirasın aileye aktarılmasının durdurulup meslek grubuna aktarılmasıdır. 19. yüzyılın sonlarında, uzun süre yasaklı kalan işçi örgütleri, sendikalar biçiminde yeniden kurulmaya başlandı.

Durkheim sendikaların miras yoluyla finanse edilmesinden başka bir şey önermiyor. Başka bir deyişle, mirasın meslek grubuna aktarılmasının, onun gözünde, ekonomik demokrasi biçimlerine olanak sağlaması gerekir. Ayrıca o dönemde mevcut olmayan yeni sosyal korumaların finanse edilmesi de amaçlanmaktadır: sağlık hakkı, emeklilik hakkı, vb. Durkheim böylece unutulmaya yüz tutmuş sosyal devletin finansmanının yolunu açmaktadır: Ölüler katkılarını ödesin! Sosyal devletin finansman sıkıntısı içinde olduğu, yeni sosyal korumaların finanse edilmesinin gerektiği bir dönemde, bu yolun yeniden açılmasının hiç kuşkusuz faydasız olmayacağı açıktır.

Söz konusu olan, miras hukukunun ortadan kaldırılması ve bunun yerine demokratik müzakerelerin yapılması mıdır?

Evet, mirası yeniden siyasallaştırmamız gerekiyor. Mirasın aileden aktarıldığına dair kanıtlar, bizi ölülerin parasıyla kolektif olarak ne yapmak istediğimize dair demokratik müzakerelerden mahrum bırakıyor. İşte 19. yüzyıl yazarlarının bizi davet ettiği demokratik gereklilik budur.

“Bir Miras Olarak Adaletsizlik”, Mélanie Plouviez, La Découverte, 368 sayfa, 23 euro.