Siyaset artık gündemde olmadığına göre, sanatsal özgürlüğü nasıl yeniden hayal edebiliriz?

Alman deneme yazarı Hito Steyerl, muhafazakâr Frankfurter Allgemeine dergisinde yayınlanan "Sanatsal Özgürlük Sanata Nasıl Geri Verilebilir?" başlıklı makalesinde bariz bir hipotez ortaya koyuyor: Siyaset prangalarından kurtulurken, sanat hareketsiz kalmıştı . Yıllar önce siyaset, uygulanabilirliğini ortaya koyarken pragmatizm ve kendi kendine koyduğu sınırlar oyununu oynarken ( reelpolitik ), sanat prensipte sınırsız bir özgürlüğün tadını çıkarıyordu. Ancak şimdi denklem tersine döndü.

Siyaset, bahanelere veya sınırlara aldırmadan, tüm gücüyle ortaya çıktı ; öte yandan sanat ve kültür el frenine bastı; bugün uyuşukluk, uyuşukluk ve risk almama hali hâkim. İnsanlar uyum sağlamak için gerekeni yapıyor . En iyi ihtimalle, Instagram ve TikTok'un ayrıcalıklı izleyiciler olduğu, siyasi şov dünyasındakileri taklit eden sanatsal skandallar patlak veriyor.

Ama gelin 30 Ekim 1955'e, müzisyen Conradin Kreutzer'in doğumunun 175. yıldönümü dolayısıyla Martin Heidegger'in Messkirch'te "Huzur" adlı konferansını verdiği güne geri dönelim. Orada, iki tür düşünme biçimi olduğunu öne sürmüştü: Geliştirilmesi özveri ve çaba gerektiren, ancak "gündelik pratiğe" veya sıradan işlere "hiçbir katkıda bulunmayan" yansıtıcı, eleştirel meditasyon ve teknoloji imparatorluğunun karakteristik özelliği olan, durdurulamaz, eylemlerinin sonuçlarını (yani var olanın anlamını) düşünmekten asla vazgeçmeyen (çünkü duramaz) hesaplayıcı düşünme .

Heidegger daha sonra, hesaplamalı düşüncenin "sayılarla işlem yapmasa bile bir hesaplama olarak kaldığını" keskin bir berraklıkla açıklar; gerçekte bu, teknik nesnelerin bizi en yakından ilgilendirdiği bir yaşam biçimidir : gönüllü olarak onların hizmetkarları haline gelmişizdir.

Sunumun sonunda, Varlık ve Zaman'ın yazarı bahsi yükseltiyor ve uyarıyor: İnsanlık için en büyük tehlike atom bombasının patlaması değil, hesapçı düşüncenin doğallaşması ve sanki derin, ertelenmiş, tefekkürlü bir düşünce hiç var olmamış gibi tek olası düşünce haline gelmesidir. Heidegger'in önerdiği çözüm (değerli olan her şey gibi) muğlaktır: Teknik nesneleri kınamanın "dar görüşlü" olacağını bilir, ancak onların bizi mutlu bir şekilde "yıkmasına" izin vermek de doğru değildir. O zaman onlara aynı anda hem evet hem de hayır diyebiliriz ; onları günlük hayatımıza kabul edebilir ve aynı zamanda dışarıda bırakabiliriz; bu imkânsız dengeye Gelassenheit , yani şeyler karşısında dinginlik adını verir.

Yetmiş yıl sonra, Heideggerci distopya gerçeğe dönüştü . Boş zamanlarımızı, işimizi ve hatta tüm hayatımızı akıllı telefonlarımıza devrettik. Bu eşi benzeri görülmemiş cömertlik sayesinde özerkliğimizi, becerilerimizi (mekan duygusu, hafıza, hayal gücü), şefkatimizi ve hatta soru sorma felsefi kapasitemizi kaybediyoruz; Google'da bilgi aramanın üç dört kelime yazmayı gerektirdiğini unutmayalım. Dahası, yakın gelecekte, hayatımızı kolaylaştırmaya her zaman hazır olan yapay zeka (çünkü insanlığa duyduğu nefret sonsuzdur), bize acısız, korkunç bir mutluluğun tadına erişmeyi vaat ediyor.

Steyerl'e göre siyaset, siyasi doğruluğu yerle bir etti . Teknoloji devleri ve yöneticiler herkese bir testere sağlıyor. İnsanlar, kendini yakma, bütçe kesintileri, acımasız düzenlemeler ve demokratik kısıtlamalarla tatmin olmuş bir şekilde alkışlıyor. Elbette, bu rakamlar birden fazla nedenin ürünü: siyasi başarısızlıklar ve hayal kırıklığı, doğuştan gelen bir rahatsızlık, fedakarlığa duyulan eski bir ilgi - ama aynı zamanda sistemin doğal bir devamı olarak da düşünülebilirler. Elon Musk, Woodstock hippilerinin sevgili oğlu değil mi? Marine Le Pen ve Javier Milei'nin faşizmi (proto, neo veya sözde, yeniden işlenmiş) ile Fransız Mayıs'ı veya Cordobazo'nun coşkulu sloganları arasında bir ilişki var mı? Lacan, genç devrimcileri azarlarken haklı görünüyor: "Bir efendiye özlem duyuyorsunuz. Bir efendiye sahip olacaksınız."

Steyerl ile birlikte, belki muhafazakâr bir şekilde ve neden biraz nostaljik bir şekilde sormaya değer (ne yazdığı ortam ne de Heidegger'in daveti tesadüf değil): Sanatsal özgürlüğü nasıl geri kazanabiliriz? Ve daha geniş anlamda, eğer kimse istemiyor gibi görünüyorsa özgürlüğü nasıl geri kazanabiliriz? (Konu dışı: Tartışmalı Avusturyalı psikanalist Wilhelm Reich, Hitler'in yaklaşan yükselişiyle karşı karşıya kaldığında, 1933'te Faşizmin Kitle Psikolojisi adlı eserinde kendine şu soruyu sorar: İnsanlar, genel olarak insanlar, sıradan, gündelik vatandaşlar, hayatları acı veya şan olmadan geçenler, neden sadece faşizmi kabul etmeye istekli olmakla kalmıyor, sadece suçlu bir güce karşı isyan etmiyorlar, hatta daha da fazlası, faşizmi bir yaşam biçimi olarak arzulayabiliyorlar?

Kaderin bir cilvesi olarak, aynı yılın 27 Mayıs'ında Heidegger, Freiburg Üniversitesi Rektörü olarak göreve başladı ve ideolojik kaderini sonsuza dek belirleyecek tarihi bir konuşma yaptı: ünlü Rektörün Konuşması. Sonunda filozof, Platon'un Devlet'inden alıntı yapar: "Büyük olan her şey risk taşır" veya çeviriye bağlı olarak "Büyük olan her şey fırtınanın ortasındadır". Dahası, bu alıntı, Heidegger için kaçınılmaz bir referans olan Hölderlin'in ölümsüz dizelerine çok benzer: "Tehlikenin büyüdüğü yerde, kurtarıcı olan da büyür."

Bu "veri boğulmuş kültürde" (Steyerl dixit), her şey düz, pürüzsüz, basit hale geldi (metroda yolcular, neredeyse aynı şekilde, ekranlarına hayretle bakanlar ve uyuyanlar olarak ikiye ayrılıyor). Bilgi, çekincesizce kendini dayatıyor ve analitik kapasitemizi yok ediyor: Özü önemsizden ayırmakta zorlanıyoruz . Kültürel faaliyetler, uyum sağlama şevkiyle, direnci (anlayışsızlık, can sıkıntısı, sessizlik) aşmaya çalışıyor ve eğer bir mucize eseri bu türden bir şey ortaya çıkarsa, siyasi doğruluk yanlıları ve pedagoji hiyerarşileri onu ortadan kaldırmakta ısrar ediyor.

Beatriz Sarlo , yakın tarihli anılarında Adornovari bir üslupla şöyle diyor: "Sanat olumsuzluktur, tam bir olumlama değil." Sarlo, zorluğun ve çabanın sanata içkin olduğunu öne sürüyor ve ekliyor: "Sanat bir çalışma etiği gerektirir." The American Expression'ın sevgili Lezama Lima'sını nasıl hatırlamayız: "Yalnızca zor olan şey uyarıcıdır; yalnızca bizi zorlayan direnç, bilgi potansiyelimizi canlandırabilir, uyandırabilir ve sürdürebilir." Anlayışsızlık harekete geçirirse, anlayış arzuyu söndürür. Böylece sanat ve kültür, erişim kolaylaştıkça (pedagojik anlamda) güçlerini kaybeder. Bu, Kant'ın hava direnci olmadan daha iyi uçabileceğini hayal eden hızlı güvercin benzetmesine benziyor. Bir kez ve herkes için söyleyelim: Mutluluğa ulaşmak için, bir dakika bile olsa, bizi aşan, yakalanması zor olanla yüzleşmemiz gerekir.

Adorno hayranı değiliz ama böylesi bir pozitiflik (her şey anlaşılabilir, iletilebilir, açıklanabilir) sorgulanmayı hak ediyor. Sarlo'nun anılarının başlığı kışkırtıcı bir şekilde " Anlamamak" . Deneme yazarının tavrının aşırı, eski moda ve yerleşik düzenle çelişen -hatta Adorno'dan bile daha Adornovari- göründüğü doğru, ancak kültürel anoreksiyanın bu bağlamında (tam da şu anki kadar çok kültürel etkinlik olmadığı bir dönemde), kötü bir sonuç alma veya yanlış bir adım atma riskini almak iyi bir bahis olmaz mıydı?

Sanat, formların tekrarına, yani formüllere değil, eşi benzeri görülmemiş formların yaratılmasına adanmıştır. Bugün hiç kimse bundan şüphe duymuyor, mesaj formdan önce gelir ("işim şunu anlatıyor..."), ona hükmeder, onu bastırır; dolayısıyla Steyerl'in görüşü şudur: "Form, içerik tarafından boğulmuştur." Toplumsal (ve her şeyden önce sanatsal) etkinliği neredeyse sıfır olan politik sanatın karanlık konfor alanına girmiş bulunuyoruz; çünkü etkili olmak için anlaşılır olması gerekir; bu nedenle, dünyaya hiçbir darbe vurmayan eski, tekrarlayan formların kullanımını gerektirir.

Peki yeni bir form yaratmak ne anlama geliyor? İnsanların duyarlılıklarını altüst etmek, standartlaştırılmış algıya meydan okuyarak, şimdiye kadar farkında olunmayan formlar için yeni olasılıklar açmak anlamına gelir. Bir form, kapalı anlamlandırmalardan çok çok uzakta bir anlam olasılığıdır: şeyler böyledir, hayatın anlamı şudur veya budur. Kültür, risk yoluna geri dönmeli ve heterojen, düşünülemez anlamlandırmalar üretmelidir. Heidegger'i takip ederek ve Adorno'nun varlığını azaltarak, statükoya evet ve hayır demeli, izleyicileri gergin ve tatminsiz -yani dikkatli ve istekli- tutan içgüdüsel bir belirsizlik toprağı ekmelidir ; çünkü bir sanat eseri, ondan çıkarılabilecek anlamlardan çok daha fazlasını (ve çok daha azını) ifade eder.

Dünyayı yeniden şekillendirmek için sihirli reçeteler yok; körün köre yol gösterdiği, karanlık gecede, kurgunun inancı sayesinde iki üç parlak noktayı işaret eden, körü körüne girişilen bir haçlı seferi bu.

Kapalı dünyamızda (çoğul, çoğul, insan kadar hakikatin olduğu), özgürlük ve sıradanlık sınır tanımadan birleşiyor; bu nedenle, özgürlük kelimesini yozlaşmaktan kurtarmak, onu geri kazanmak, ifşa etmek ve statüko (soldan sağa) bin parçaya bölünene kadar sarsmak acil bir ihtiyaçtır. Parçalar bir araya getirilemese bile, anlam kırıntıları, deneyim kalıntıları, geçmişin kırıkları kalacak ve bunlarla birlikte bir yaşamın coşkusunu yeniden inşa edecek, ufukta bilmeceye duyulan tutku ve yenilenen zafer hayalleri parlayacak.