Hoe drie Afrikaanse pausen het christendom veranderden - en waarom er nooit meer één is geweest

Na de dood van paus Franciscus wordt er gespeculeerd dat de volgende leider van de katholieke kerk uit Afrika zal komen.

Drie Afrikanen zijn in de race om paus Franciscus op te volgen: Fridolin Ambongo Besungu uit de Republiek Congo, Peter Kodwo Appiah Turkson uit Ghana en Robert Sarah uit Guinee.

Maar de kerk heeft al eerder Afrikanen aan de macht gehad. Historici zijn van mening dat er drie pausen zijn geweest die een band hadden met het Afrikaanse continent. De meest recente paus was ruim 1.500 jaar geleden.

Er wordt aangenomen dat ze allemaal van Noord-Afrikaanse afkomst waren. Dat komt doordat het Romeinse Rijk zich uitstrekte over gebieden die nu overeenkomen met Tunesië, het noordoosten van Algerije en de westkust van Libië.

Vóór de vestiging van de islam was het christendom sterk vertegenwoordigd in de regio. Volgens professor Christopher Bellitto van de Kean Universiteit in de Verenigde Staten was Noord-Afrika een 'Bijbelgordel' van het oude christendom.

Hoewel er weinig bekend is over het persoonlijke leven van de laatste drie Afrikaanse pausen, zijn historici het erover eens dat ze allemaal een belangrijke rol speelden in de vroege geschiedenis van de Katholieke Kerk.

Deze drie werden door de Kerk als heiligen erkend.

Victor I (189-199 n.Chr.)

Er wordt aangenomen dat paus Victor I van Berberse afkomst was, een volk dat oorspronkelijk uit Noord-Afrika komt. Hij was verantwoordelijk voor de katholieke kerk tijdens een periode van sporadische vervolgingen van christenen die weigerden de Romeinse goden te accepteren en te aanbidden.

Hij is misschien wel het meest bekend omdat hij besloot dat Pasen altijd op zondag gevierd zou moeten worden.

In de 2e eeuw vierden sommige christelijke groepen in de Romeinse provincie Asia (het huidige Turkije) Pasen op dezelfde dag dat de Joden de bevrijding van het Hebreeuwse volk uit de slavernij in Egypte vierden. Deze dag kon op verschillende dagen in de week vallen.

Christenen in het westelijke deel van het rijk geloofden echter dat Jezus op een zondag was opgestaan ​​en dat Pasen daarom altijd op die dag gevierd moest worden.

Het debat over het tijdstip waarop de opstanding plaatsvond, leidde tot grote controverses binnen de kerk en was symbool voor grotere conflicten tussen Oost en West over de vraag of christenen de Joodse gebruiken moesten volgen.

Om deze impasse te doorbreken, riep Victor I de eerste synode van Rome bijeen: een bijeenkomst van kerkleiders. Hij deed dit door te dreigen met excommunicatie van bisschoppen uit de kerk die weigerden zijn richtlijnen te volgen.

"Hij was een heel sterke stem die ervoor zorgde dat iedereen letterlijk op één lijn zat", aldus Bellitto.

Volgens Bellitto was dit een indrukwekkende prestatie, aangezien "hij bisschop van Rome was in een tijd dat het christendom nog illegaal was in het Romeinse Rijk."

Een ander belangrijk onderdeel van de erfenis van Victor I was de introductie van het Latijn als gemeenschappelijke taal van de Katholieke Kerk. Voorheen was Oudgrieks de belangrijkste taal in de katholieke liturgie en in de officiële communicatie van de kerk.

Victor I schreef en sprak zelf Latijn, een taal die veel gesproken werd in Noord-Afrika.

Melchiades (311-314 n.Chr.)

Er wordt aangenomen dat paus Melchiades, of Melquíades – in de Portugese vertaling – in Afrika werd geboren.

Tijdens zijn pontificaat werd het christendom steeds meer geaccepteerd door de opeenvolgende Romeinse keizers. Uiteindelijk werd het de officiële godsdienst van het rijk.

Vóór die tijd werden er in verschillende periodes in de geschiedenis van het Rijk christenvervolgingen gemeld.

Professor Bellitto benadrukt echter dat Melquíades niet rechtstreeks verantwoordelijk was voor deze verandering. Hij was meer een 'begunstigde van de Romeinse welwillendheid' dan een groot onderhandelaar.

De Romeinse keizer Constantijn schonk Melchiades een paleis en was daarmee de eerste paus met een officiële residentie.

Hij kreeg ook toestemming van Constantijn om de Lateraanse Basiliek te bouwen, nu de oudste openbare kerk in Rome.

Hoewel moderne pausen in het Vaticaan wonen en werken, wordt de Lateraanse Kerk binnen het katholicisme soms 'de moeder van alle kerken' genoemd.

Gelasius I (492-496 n.Chr.)

Gelasius I is de enige van de drie pausen waarvan historici aannemen dat hij niet in Afrika geboren is.

"Er wordt verwezen naar zijn geboorte in Rome. We weten dus niet of hij ooit in Noord-Afrika heeft gewoond, maar het is duidelijk dat hij daar vandaan komt", legt Bellitto uit.

Volgens de professor was Gelasius I de belangrijkste van de drie Afrikaanse leiders van de kerk. Hij staat algemeen bekend als de eerste paus die zich officieel 'Plaatsvervanger van Christus' noemde, een term die de rol van de paus als vertegenwoordiger van Christus op aarde benadrukt.

Hij was ook verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de zogenaamde 'Leer van de Twee Zwaarden', waarin de scheiding tussen de machten van de Kerk en de Staat centraal staat.

Gelasius I maakte een belangrijk onderscheid toen hij stelde dat beide machten door God aan de kerk waren gegeven, die vervolgens de aardse macht aan de staat delegeerde, waardoor de kerk uiteindelijk superieur was.

"Later probeerden de pausen hun veto uit te spreken over de keuze van een keizer of koning, omdat zij zeiden dat God hun die macht had gegeven", legt Bellitto uit.

Gelasius I staat ook bekend om zijn reactie op het Acaciaans Schisma, een scheiding tussen de oosterse en westerse christelijke kerken tussen 484 en 519.

In deze periode vestigde hij de suprematie van Rome en het pausdom over de gehele katholieke kerk, zowel in het Oosten als in het Westen. Volgens deskundigen ging hij hiermee verder dan al zijn voorgangers.

Gelasius I is ook verantwoordelijk voor een volksfeest dat nog steeds jaarlijks wordt gevierd: hij stelde Valentijnsdag in op 14 februari 496, ter ere van de christelijke martelaar Sint Valentijn.

Volgens sommige overleveringen was Valentijn een soort priester die in het geheim huwelijken bleef voltrekken, zelfs toen deze door keizer Claudius II werden verboden.

Historici zijn van mening dat Valentijnsdag zijn oorsprong vindt in het oude Romeinse vruchtbaarheids- en liefdesfeest Lupercalia en dat Gelasius I met zijn beslissing een heidense traditie wilde christelijk maken.

Hoe zagen Afrikaanse pausen eruit?

Volgens professor Bellitto is er geen manier om precies te weten hoe deze drie pausen eruit zagen.

"We moeten niet vergeten dat mensen in het Romeinse Rijk, en zelfs in de middeleeuwen, niet zo over ras dachten als nu. Het had niets met huidskleur te maken", vertelde hij aan de BBC.

"Mensen in het Romeinse Rijk hielden zich niet bezig met ras, maar met etniciteit," voegde hij toe.

Philomena Mwaura, universitair hoofddocent godsdienstwetenschappen aan de Kenyatta Universiteit in Nairobi, wijst erop dat Romeins Afrika een multicultureel gebied was, met Berbervolkeren en Punische bevolkingsgroepen, bevrijde slaven en mensen uit Rome.

"De Noord-Afrikaanse gemeenschap was behoorlijk divers en lag bovendien op een handelsroute voor veel mensen die betrokken waren bij de handel in antiquiteiten", legt hij uit.

In plaats van zich te identificeren met specifieke etnische groepen, stelt ze dat "de meeste mensen die in delen van het Romeinse Rijk woonden, zichzelf als Romeins identificeerden."

Waarom is er nooit meer een Afrikaanse paus geweest?

Er wordt aangenomen dat er na Gelasius I geen andere paus van Afrikaanse afkomst is geweest.

"De katholieke kerk in Noord-Afrika werd verzwakt door veel krachten, waaronder de val van het Romeinse Rijk en de inval van moslims in de 7e eeuw", aldus professor Mwaura.

Desondanks beweren sommige deskundigen dat de prevalentie van de islam in de regio op zichzelf niet de afwezigheid van een Afrikaanse paus in de afgelopen tweeduizend jaar verklaart.

Volgens Bellitto is de procedure voor de verkiezing van een nieuwe paus in de loop der tijd een "Italiaans monopolie" geworden.

Hij zegt echter dat de kans groot is dat er in de komende decennia een paus uit Azië of Afrika komt, omdat het aantal katholieken op het zuidelijk halfrond groter is dan op het noordelijk halfrond.

Sterker nog, het katholicisme breidt zich in de regio ten zuiden van de Sahara tegenwoordig sneller uit dan waar ook.

Uit de meest recente gegevens blijkt dat er in 2023 281 miljoen katholieken in Afrika waren. Dit komt neer op 20% van de wereldwijde geloofsgemeenschap.

Professor Mwaura betoogt echter dat "hoewel het christendom zeer sterk is in Afrika, de macht van de kerk nog steeds in het Noorden ligt, waar altijd de hulpbronnen zijn geweest."

"Als dit blijft groeien en een sterke invloed krijgt op het continent, komt er misschien een tijd dat we een Afrikaanse paus hebben", zei hij.