Opinie: Peilingen en foto's die verhit raken

Lezers die van goede politieke series houden, zullen de volgende aflevering herkennen. In een van de openingsscènes van de Deense serie Borgen neemt partijleider Birgitte Nyborg deel aan een televisiedebat met de belangrijkste kandidaten voor de regeringsleider. Ze is een tweederangs kandidaat, maar tegen alle verwachtingen in weet ze het publiek voor zich te winnen met haar ethische en compromisloze standpunt. Het was echter de onmiddellijke reactie van de live-peilingen die de loop van de gebeurtenissen veranderde: de televisiebeelden gaven een plotselinge ommekeer aan en Nyborg begon de voorkeuren van de kiezers te leiden. Wat leek op een bijna zelfmoordachtig gebaar van eerlijkheid, werd, door de performatieve kracht van de peilingcijfers, een daad van politieke bevestiging. Peilingen weerspiegelen niet alleen de publieke opinie, maar hebben ook bijgedragen aan de vorming ervan. Ze bereikten consensus, herschreven scenario's en schreven geschiedenis.

Deze aflevering illustreert met de helderheid van een goed plot een heel concrete realiteit: peilingen zijn meer dan alleen een thermometer voor opinies; ze zijn ook thermostaten. Ze sturen de omgeving, sturen strategieën en bepalen toespraken. In een media-ecosysteem dat steeds reactiever wordt, krijgen cijfers een eigen leven en beïnvloeden ze hun omgeving. Ze bepalen het nieuws, dringen door op sociale netwerken en beïnvloeden kiezers en partijen.

Walter Lippmann zei bijna een eeuw geleden al dat ‘de publieke opinie niet bestaat’ als een vaststaand, meetbaar gegeven. Wat er bestaat is een constructie – bemiddeld, vormgegeven, betwist. Enquêtes zijn in die zin foto's die reageren op wat ze fotograferen. Die maatregel en ingrijpen tegelijk.

De impact ervan is niet alleen symbolisch. Het is een feit. Campagneteams volgen de voortgang in realtime en passen argumenten, agenda's en prioriteiten aan. De politiek wordt reactiever en minder programmatisch. De openbare ruimte wordt gereduceerd tot een parade van vluchtige momenten – de nummers van de dag. Zoals John B. Thompson heeft opgemerkt, krijgen statistische gegevens, versterkt door de media, een bijna onbetwistbare status. En zoals Noam Chomsky opmerkte, worden deze onvoorspelbare trends vaak omgezet in stabiele waarheden (consensus), vaak in dienst van de logica van het amusement of dominante belangen.

Dit betekent niet dat we de peilingen moeten negeren. Het zijn nuttige hulpmiddelen die inzicht geven in de collectieve stemming. Het probleem ligt niet bij hen, maar bij de manier waarop wij ze gebruiken. Ze vereisen kritisch leesvermogen, statistische geletterdheid en aandacht voor context – vaardigheden die het maatschappelijk middenveld, journalisten en academici zelf moeten cultiveren.

In een tijd waarin het vertrouwen in instituties afneemt en het politieke debat zich overgeeft aan de logica van het nu, zijn peilingen centrale onderdelen van het democratische spel. Ze zijn noch neutraal, noch ongevaarlijk. En juist daarom is het niet voldoende om ze simpelweg te herhalen. Het is noodzakelijk om ze te begrijpen en te bevragen. Ze kunnen ons helpen begrijpen waar we zijn, maar ze mogen niet op zichzelf bepalen waar we naartoe gaan. In Borgen won Birgitte Nyborg het debat door haar moed, helderheid en authenticiteit. De cijfers kwamen pas later. De uitdaging is om deze volgorde te handhaven.