De 50 minst corrupte jaren in de geschiedenis. Opinie van Filipe Luís

De afgelopen 50 jaar, een periode die samenvalt met het democratische regime, waren waarschijnlijk de jaren waarin de corruptie in Portugal het laagst was. Zelfs met de talloze oplichtingspraktijken die gepaard gaan met geld uit Europa, heeft het land een veilige en stabiele koers gevolgd, met name wat betreft mentaliteit, praktijken en toezicht. Dit alles op het gebied van ethische vereisten, collectief bewustzijn en maatschappelijke afkeuring van "gunsten", nepotisme, cliëntelisme en vriendjespolitiek – die we zijn gaan criminaliseren binnen het strafrechtelijke kader dat wordt toegeschreven aan "invloedshandel". En het gedrag dat we voorheen als normaal beschouwden, wordt nu veroordeeld, onderzocht door een onafhankelijke rechterlijke macht en gecontroleerd door een vrije pers. Om nog maar te zwijgen van de institutionele bevoegdheden van oppositiepartijen die functioneren en de vrijheid hebben om te handelen, te controleren en aan de kaak te stellen. De posters en populistische toespraken – ja, ik doel op Chega – die spreken over 50 jaar corruptie, worden tegengesproken door de feiten: er was immense corruptie, zoals in alle regimes, maar nooit eerder was die zo systematisch voorkomen, onderzocht en uiteindelijk – de moeilijkste en daarom nog lange weg te gaan – bestraft. Oudere Portugezen, met goede herinneringen, herinneren zich het land van de “atendência” (een beetje aandacht), van “engagement”, van het smeren van de handpalmen van de belastinginspecteur, de verkeersagent of de simpele alpaca-mouw van het ministerie van Financiën. Gebeurt dit allemaal nog? Ja, af en toe. Maar het is veel riskanter. In de piramide van systematische gunsten, connecties en inteelt nam de omvang van de corrupte metastasen toe naarmate het belang van de drager van een openbaar ambt of de staatsdienaar toenam, tot aan de omvang van pure oligarchie. Daarvoor, vanaf de Ontdekkingsreizen, via de Constitutionele Monarchie en de excessen van de Eerste Republiek, is het beter om er niet over te spreken. In de Estado Novo waren het gebrek aan vrije pers en de fictie van een scheiding der machten die niet bestond synoniem met het ontbreken van voorbeelden van corruptie. Die zijn natuurlijk nooit aan het licht gekomen. En zelfs een seksschandaal, de Ballet Rose-zaak, waarbij hooggeplaatste figuren van het regime werden beschuldigd van betrokkenheid bij een afschuwelijke pedofilieorganisatie, leverde de klokkenluiders, nadat deze door de oppositie in de internationale pers was aangeklaagd, meedogenloze politieke vervolging op, op bevel van de regering en de politie van Salazar.

In deze editie (zie pagina's 50-55) stelt een onderzoeker van de Universiteit van Coimbra, die een boek heeft geschreven over de schandalen die de democratie hebben geschokt, dat er altijd "iets rot is in een regime zonder schandalen". Wat wel duidelijk is, is dat dit soort schandalen een gevolg zijn van de menselijke natuur. Wanneer ze "niet bestaan", worden ze verzwegen, verborgen, wordt de pers gemuilkorfd en zijn de autoriteiten medeplichtig.

António de Oliveira Salazar zelf – volgens zijn nostalgische volgelingen de "meest oprechte staatsman" uit onze geschiedenis – kan (zelfs in dit geval, buiten zijn schuld om) geen strengere controle doorstaan, de controle van de democratie. Wat zou men vandaag de dag zeggen als een voormalig premier, die zijn ambt niet meer bekleedt, in de ambtswoning zou mogen blijven wonen, met alle kosten betaald en op kosten van de belastingbetaler? Dat is precies wat er met de dictator gebeurde nadat hij in 1968 uit zijn ambt werd gezet. En dat voor het leven!

Totdat we naar de drukker gingen, en ondanks pogingen tot vertraging op het laatste moment, wees alles erop dat José Sócrates aanstaande donderdag zijn proces zou beginnen, als onderdeel van – eindelijk! – Operatie Marquês. Sócrates werd aanvankelijk door onderzoeksrechter Carlos Alexandre aangeklaagd voor 31 misdrijven: drie wegens passieve corruptie tijdens zijn ambtstermijn, 16 wegens witwassen, negen wegens documentvervalsing en drie wegens zware belastingfraude. De voormalige premier werd gearresteerd (in het kader van een onderzoek dat al twee jaar liep…) op 21 november 2014. Hij werd tot 4 september 2015 in voorlopige hechtenis gehouden en nog eens een maand en twaalf dagen onder huisarrest geplaatst. Toen de zaak in handen kwam van de tweede onderzoeksrechter, Ivo Rosa, seponeerde hij de meeste misdrijven, sommige wegens onvoldoende bewijs, andere omdat de bewijstermijn was verstreken, en uitte hij scherpe kritiek op het Openbaar Ministerie. Zijn hoger beroep bij het Hof van Beroep stelde de betreffende rechters echter in staat om op hun beurt kritiek te leveren op Ivo Rosa's "naïviteit", waardoor bijna alle misdrijven werden teruggevorderd. Sócrates wordt beschuldigd van drie misdrijven wegens passieve corruptie (zoals aanvankelijk het geval was), 13 wegens witwassen en zes wegens belastingfraude. Van de oorspronkelijke 28 verdachten zijn er nog 22 over; en van de 189 misdrijven hebben er 118 het overleefd. Onder de beschuldigden bevinden zich namen als Carlos Santos Silva, Ricardo Salgado, Armando Vara, Zeinal Bava en Henrique Granadeiro.

Maar de hoofdpersoon, José Sócrates, slokt de aandacht op. Zijn personage zou zo uit een Hollywoodfilm kunnen komen. In tegenspraak daarmee leidde hij in de rol van "Dr. Jeckyll" een zeer sterke, bekwame en reformistische eerste regering, de laatste reformistische regering die we hadden, na Cavaco Silva (die, als president van de Republiek tegelijk met die regering, zelfs Socrates' drijfveer prees). Hij bezuinigde op de mogelijkheden, confronteerde lobby's, beperkte de vakanties van rechters, ontnam bedrijven privileges, begon met de digitalisering van het openbaar bestuur, verplichtte Engels onderwijs op scholen vanaf de eerste cyclus en voltijdse klassen, voorzag elk kind van schoolgaande leeftijd van een computer, hield het begrotingstekort onder controle, sponsorde een belangrijk Europees verdrag en zette de bouw voort van communicatieroutes en andere infrastructuren die essentieel zijn voor de ontwikkeling van het land. Maar de "Mr. Hide" in hem bracht autoritarisme, het gebrek aan democratische cultuur, met zich mee, door de drang om de media te domineren en het televisienieuws het zwijgen op te leggen, en, ja, door deze weg, tekenen te vertonen van een aanval op de rechtsstaat (een misdaad waarvoor hij naar verluidt werd onderzocht) en druk uit te oefenen op het rechtssysteem. Na zijn vertrek hoorden we over het luxueuze leven dat hij leidde zonder enige bekende middelen om dat te doen, de betalingen van astronomische onkosten in contanten, de gulle "vriend" die zijn rekeningen "betaalde" en de bizarre verklaringen over huizen in Parijs en kluizen waar geld werd geboren. We hoorden ook telefoontaps en opnames van zijn verhoren en die van zijn "vriend", die de schaamteloosheid, de onwaarschijnlijkheid en de fabel onthullen. De rechtbanken van de rechtsstaat, van wie we geen vooroordelen of vooropgezette ideeën verwachten, zullen onderscheid maken tussen percepties en realiteit. Maar als het regime dat voor de rechter moet verschijnen, laten we dan voortaan zeggen dat het wordt vrijgesproken: geen enkel ander regime, van de regimes die geprezen worden door de krachten die spreken van 50 jaar corruptie, zou zich aan dit onderzoek onderwerpen. Als Sócrates de middelen van Salazar had gehad, zou hij nog steeds in São Bento zitten. Dat is de morele superioriteit van de afgelopen 50 jaar.