Nakomelingen van Emiliano Zapata zeggen dat zijn nalatenschap ergens tussen waardigheid en institutionele vergetelheid ligt.

CUERNAVACA, Morelos (apro). - Zoals elke 8 augustus klinkt in Anenecuilco, Morelos, zijn geboorteland, opnieuw de kreet "Leve generaal Emiliano Zapata Salazar!". Honderdzesenveertig jaar na de geboorte van de leider dient de herdenking als een spiegel die de spanningen tussen het revolutionaire ideaal en de realiteit van het moderne Mexico blootlegt.

Twee van zijn nakomelingen – Jorge Zapata González, kleinzoon, en Edgar Castro Zapata, achterkleinzoon – delen met Proceso visioenen die variëren van de weerstand van de herinnering tot de desillusie van een platteland in puin. Ze schetsen een Zapatistische erfenis die beweegt tussen waardigheid en institutionele vergetelheid.

Voor Edgar Castro Zapata, achterkleinzoon van Emiliano Zapata Salazar, is de herdenking van de geboortedag van zijn overgrootvader in het hedendaagse Morelos een "daad van verzet". In een staat die geteisterd wordt door veiligheidsproblemen, waaronder ontvoeringen en een gebrek aan openbare veiligheid, vertegenwoordigt het in stand houden van deze traditie op 8 augustus – wanneer boeren, ejidatarios en mannen en vrouwen te paard samenkomen – een bron van "hoop" en versterkt het de "collectieve identiteit".

Morelos herbergt een van Mexico's belangrijkste historische en culturele erfgoed: de Zapatista-beweging. In 2024 werd dit monument officieel opgenomen in het Memory of the World-programma van de Organisatie van de Verenigde Naties voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur (UNESCO), een erkenning die de wereldwijde betekenis van de revolutionaire beweging onder leiding van Emiliano Zapata benadrukt.

Ondanks deze internationale onderscheiding stuiten het behoud, de verspreiding en de aandacht voor dit erfgoed op staatsniveau op aanzienlijke obstakels. Dit komt door een gebrek aan politieke wil en institutionele betrokkenheid.

Edgar Castro Zapata, voorzitter van de Zapata Foundation en directeur van het Institute for Veterans of the Southern Revolution (een gedecentraliseerd agentschap van de deelstaatregering), is een van de belangrijkste voorstanders van een project om een Centrum voor Historische Studies van het Zapatisme in Morelos op te richten. Dit Centrum zou dienen als een ruimte voor het bewaren van documenten, onderzoek en voortdurende verspreiding van cultuur.

"De erkenning van de Zapatista-herinnering als Herinnering van de Wereld door UNESCO is een onderscheiding van enorme waarde, maar ik heb geen echte interesse onder de staatsautoriteiten aangetroffen die hiervan willen profiteren en het willen omzetten in concrete acties die Zapatista-gezinnen en de gemeenschap als geheel ten goede komen", aldus Castro Zapata.

Hij legde uit dat de Zapatista-herinnering, een fundamenteel onderdeel van de identiteit en geschiedenis van Morelos, "op een geïnstitutionaliseerde manier moet worden beschermd en verspreid. Tot nu toe is er echter geen enkel centrum dat zich hierop richt, noch een overheidsbeleid dat dit op duurzame wijze bevordert."

Om in deze behoefte te voorzien, heeft de organisatie al lang een project lopen om een dergelijk centrum in Morelos op te richten. Dit project is gebaseerd op de hervorming en actualisering van het decreet dat het Instituut voor Veteranen van de Zuidelijke Revolutie reguleert. Deze organisatie opereert momenteel met beperkte middelen en mogelijkheden in Cuautla.

"Wat wij voorstellen is om het decreet van het Instituut voor Veteranen van de Zuidelijke Revolutie te hervormen, zodat het, naast het dienen van Zapatista-families, formeel de verantwoordelijkheid op zich neemt om dit door UNESCO erkende historische geheugen te behouden", legde hij uit.

Het instituut heeft een klein team en een jaarlijks budget van ongeveer 700.000 pesos. Dat is onvoldoende om te voldoen aan de brede behoefte aan het redden en bewaren van documenten, en om veteranen en hun families te ondersteunen.

"Het gebouw en de organisatie bestaan. Wat we nodig hebben is een actualisering van het besluit, zodat het instituut zijn missie van documentbehoud en historisch geheugen kan vervullen", voegde hij toe.

Castro Zapata heeft dit voorstel rechtstreeks aan de gouverneur van de staat, Margarita González Saravia Calderón, en aan lokale vertegenwoordigers voorgelegd, maar tot nu toe "hebben ze nog niet gereageerd."

"Ik heb verzoeken ingediend en formele vergaderingen gehouden, maar de reactie was stilte of het excuus dat er geen middelen zijn. Ik vraag echter niet om extra geld, maar alleen om een herziening van het decreet om een duidelijk juridisch kader voor het instituut te creëren. Dit is een kwestie van politieke wil, niet van economie", aldus de minister.

De leider benadrukte: "We kunnen de institutionele verantwoordelijkheid van het hebben van een herinnering die UNESCO internationaal erkent, niet langer negeren. Het is dringend noodzakelijk dat de uitvoerende en wetgevende macht deze taak op zich nemen om zekerheid en bescherming te bieden aan deze historische erfenis."

Het ‘levende Zapatismo’, vergeten

Naast het bewaren van documenten benadrukte Castro Zapata het belang van de zorg voor 'levende Zapatista's', waaronder de weduwen en familieleden van veteranen die deelnamen aan de Mexicaanse Revolutie.

"Veel van deze mensen leven van een pensioen van minder dan 800 pesos per maand. Het erkennen en eren van deze families moet een prioriteit zijn. Het historische Zapatisme wordt breed herdacht, maar de huidige behoeften van degenen die deel uitmaken van de nalatenschap ervan worden niet aangepakt", klaagde hij.

De leider bekritiseerde de beperkte aandacht die deze sectoren krijgen en het gebrek aan continuïteit in sociale en culturele projecten die effectief inspelen op hun behoeften.

"Er worden tentoonstellingen, parades en officiële evenementen georganiseerd, die ongetwijfeld een herdenkingswaarde hebben, maar die niet voldoende zijn om echte sociale en politieke erkenning te verwerven. De menselijke en sociale dimensie van het Zapatisme wordt buiten beschouwing gelaten", merkte hij op.

Deze situatie versterkt zijn perceptie dat regeringen Zapata's figuur "alleen voor fotomomenten" gebruiken, zonder oprechte gevoeligheid of consistentie ten opzichte van zijn levende nalatenschap. Hij bekritiseert ook het gebrek aan solide langetermijnprogramma's voor het platteland en de cliëntelistische manipulatie van boeren. Zijn laatste pleidooi is dat "het herdenken van generaal Zapata een daad van verzet is" die de identiteit versterkt, vooral voor de jongere generaties, zodat ze de sociale revolutie niet vergeten.

Een veld in puin

Vanuit een directer perspectief stelde Jorge Zapata González, de directe kleinzoon van de generaal, dat de erfenis van zijn grootvader, El Caudillo del Sur, is vastgelegd in het Plan van Ayala, dat door velen wordt beschouwd als het oprichtingsdocument van de agrarische strijd in Mexico en de rest van de wereld.

"Het Plan van Ayala is het heilige boek voor alle boeren", benadrukt Jorge Zapata. "Het maakte ons heel duidelijk waarom hij de Zuidelijke Revolutie vocht en leidde. Dat was de ware revolutie die de boeren van Mexico en de wereld vertegenwoordigde, niet de Mexicaanse Revolutie, die een revolutie van macht om de macht zelf was", zegt hij vastberaden.

Voor hem is de uitspraak "het land behoort aan hen die het bewerken" de kern van zijn strijd. Volgens hem wordt dit principe genegeerd of met voeten getreden door het huidige overheidsbeleid.

Hij merkte op dat terwijl in andere landen, zoals Italië, hele weken gewijd zijn aan het eren van de nagedachtenis van generaal Zapata, de erkenning in Mexico kort en oppervlakkig is. "In Italië geven ze generaal Zapata twee weken lang een eerbetoon, alsof hij daar geboren is," merkt hij op, "en hier eren ze hem vijf of tien minuten en dan zijn we weg... Ze komen alleen maar om de vlag te zwaaien en foto's te maken."

In plaats van een oprechte viering is deze praktijk voor hem een lege symbolische daad die de essentie van de strijd die Zapata vertegenwoordigde en die tot op de dag van vandaag voortduurt, negeert. "De eerbewijzen die ze de generaal bewijzen, zijn simpelweg een aanfluiting van zijn idealen", bekritiseert hij. "Ze respecteren zijn idealen niet zoals ze zouden moeten."

Voor Jorge Zapata zijn deze officiële ceremonies niet alleen ontoereikend, maar ook aanstootgevend, omdat ze contrasteren met de huidige realiteit op het Mexicaanse platteland, waar boeren te maken krijgen met verlating, landonteigening en een gebrek aan institutionele steun. Zo worden de eerbetonen een vorm van simulatie die een beeld van respect probeert te scheppen zonder enige echte betrokkenheid bij de doelen die de generaal voorstond.

In zijn eigen woorden: "Wat heeft het voor zin om hem te eren als het huidige overheidsbeleid in strijd is met alles waar hij voor stond?" Deze tegenstelling tussen de officiële retoriek en de concrete praktijk weerspiegelt, zo gelooft hij, de groeiende kloof tussen de autoriteiten en de werkelijke behoeften van de boerenbevolking.

Daarom roept Jorge Zapata op om van woorden en beelden over te gaan naar authentieke actie, inclusief overheidsbeleid dat de rechten van degenen die het land bewerken respecteert en bevordert en de geest van het Plan van Ayala levend houdt. Alleen op deze manier, zegt hij, kunnen we de nagedachtenis van Emiliano Zapata en de erfenis die hij voor Mexico en de wereld heeft achtergelaten, werkelijk eren.

Tegenstellingen

Jorge Zapata bekritiseert fel de juridische hervormingen die volgens hem hebben geleid tot de onteigening en marginalisering van de boerenbevolking. Hij wijst op de hervorming van artikel 27 van de Grondwet tijdens de regering van Carlos Salinas de Gortari als "het begin van het boerendebacle".

"Vroeger steunden overheden het platteland; boeren plantten hun percelen in, ten goede of ten kwade. Nu is er geen echte steun meer, ook al stijgt het federale budget elk jaar", klaagde hij.

Nu boerenorganisaties zijn verdwenen en de politiek is omgevormd tot zakendoen, gelooft Zapata dat "het land wordt gemonopoliseerd door landeigenaren en zakenlieden, terwijl boeren gedwongen worden het te verkopen tegen belachelijk lage prijzen."

Het interview gaat ook in op het gebrek aan positieve veranderingen in het huidige overheidsbeleid. "Claudia Sheinbaum is de voortzetting van de regering-Obrador", bevestigt hij. "Obrador zei iets wat aardig klonk, maar hij deed het tegenovergestelde. Hij gaf groen licht voor criminaliteit, en wij betalen de gevolgen."

Hij beschuldigt Morena's leiders van betrokkenheid bij drugshandel en bekritiseert hun straffeloosheid: "Ze worden met bewijzen weerlegd en zeggen dat ze een onderzoek zullen instellen, maar wat gaan ze onderzoeken als de belangrijkste gangsters degenen zijn die ons regeren?"

In Morelos neemt de onveiligheid toe en verdwijnt de steun voor het platteland. "Het platteland ligt in het hele land in puin, en Morelos is daarop geen uitzondering."

Een cruciaal punt voor de verdediging van de boeren is de thermo-elektrische centrale en de toegang tot water. Jorge Zapata legt uit dat het boerenverzet ervoor heeft gezorgd dat de centrale niet op volle capaciteit kon draaien, omdat "we nooit tegen de thermo-elektrische centrale zelf hebben gevochten, maar eerder om ons water te verdedigen, omdat die thermo-elektrische centrale de volledige stroomsnelheid van de Cuautla-rivier wilde overnemen."

Hij hekelt de praktijken van de Federal Electricity Commission (FEEC) om zonder toestemming "illegale putten" te boren om de centrale van water te voorzien en waarschuwt dat als al het water wordt afgenomen, duizenden hectaren landbouwgrond, die van vitaal belang zijn voor het land, zonder irrigatie komen te zitten.

De laatste oproep van Jorge Zapata is duidelijk en krachtig: "Laat de boeren en de mensen in het algemeen zich voorbereiden op de komende recessie, want de federale regering is vastbesloten om het land in ellende te storten."

Maar het roept ook op tot actie: "Onze grootouders hebben ons al met daden – niet met woorden – laten zien dat wanneer het volk zich verenigt, het de schade die heersers het volk toebrengen, kan uitroeien. Het is beter om vechtend te sterven dan op je knieën te leven."