Hoe het veiligstellen van rechten door middel van burgerschap steeds 'kwetsbaarder' is geworden

In het eerste rapport over de wereldwijde staat van burgerschap , opgesteld door het Global Citizenship Observatory (GLOBALCIT) van het Europees Universitair Instituut (EUI) in Florence, worden de burgerschapswetten van 191 landen in 2024 geanalyseerd.

Onderzoekers hebben vastgesteld dat "met het toenemende aantal gewapende conflicten en de toename van terrorisme wereldwijd, veel landen bepalingen hebben ingevoerd om het staatsburgerschap van een persoon in te trekken op basis van redenen van nationale veiligheid."

Meer dan een derde van de landen, waaronder veel Europese landen, “kan nu iemands burgerschap ontnemen als zijn of haar daden worden gezien als ontrouw of een bedreiging voor de staatsveiligheid”, aldus het rapport, en deze trend breidt zich nog steeds uit.

Deze praktijk houdt verband met een "toenemende beveiliging van het burgerschap" sinds de terroristische aanslagen van 11 september 2001 in de VS. Tussen 2000 en 2020 hebben 18 Europese landen maatregelen genomen om personen hun burgerschap te ontnemen uit oogpunt van nationale veiligheid of terrorismebestrijding. Vóór 2001 waren deze maatregelen "vrijwel afwezig", aldus het rapport.

Onlangs heeft de Zweedse regering een onderzoek ingesteld naar het intrekken van het staatsburgerschap van personen die de nationale veiligheid bedreigen . De Duitse coalitiepartijen bespraken deze optie voor "aanhangers van terrorisme, antisemieten en extremisten". Hongarije wijzigde ook de grondwet om tijdelijke intrekking van het staatsburgerschap mogelijk te maken vanwege de nationale veiligheid.

Ook in het Midden-Oosten en Noord-Afrika is dit beleid breder ingezet, zo blijkt uit het rapport.

Manieren om het burgerschap te ontnemen

Het rapport identificeert vier manieren waarop burgers hun status om veiligheidsredenen kunnen verliezen. Bijna 80 procent van de landen heeft regels die ten minste één van deze situaties bestrijken.

In 132 landen wereldwijd, en twee derde van de Europese landen, kan het burgerschap worden ingetrokken wegens ontrouw of daden die de nationale veiligheid bedreigen, zoals verraad, spionage, pogingen om een ​​regering omver te werpen of terrorisme. Dergelijke regels bestaan ​​in België, Estland, Frankrijk, Duitsland, Griekenland, Ierland, Nederland, Zwitserland, Turkije en het Verenigd Koninkrijk.

In 89 landen geldt deze regel echter alleen voor mensen die genaturaliseerd zijn, en niet voor mensen die het staatsburgerschap door geboorte hebben verkregen.

Een andere reden die kan leiden tot het ontnemen van het staatsburgerschap is het comité dat ernstige strafbare feiten pleegt, wat meestal betekent dat iemand een gevangenisstraf van een bepaalde periode heeft gekregen. Deze regels bestaan ​​in 79 landen, maar slechts in een paar landen in Europa.

In 70 landen kan het staatsburgerschap worden ingetrokken vanwege dienst in een buitenlands leger, en in 18 landen geldt deze maatregel alleen voor mensen die het staatsburgerschap door naturalisatie hebben verkregen. In Europa kan 40 procent van de landen – waaronder Frankrijk, Duitsland, Griekenland, Nederland, Estland, Turkije, Wit-Rusland en Bosnië-Herzegovina – onder bepaalde voorwaarden het staatsburgerschap intrekken vanwege dienst in een ander leger.

Letland, een van de landen die om dergelijke redenen het staatsburgerschap kan intrekken, heeft in 2022 de wet gewijzigd om haar burgers toe te staan ​​om voor de Oekraïense strijdkrachten te werken.

Het staatsburgerschap kan ook worden ingetrokken voor het verlenen van niet-militaire diensten aan een andere staat, zoals verkozen worden in een openbaar ambt, werken voor bepaalde instanties of gewoon in de ambtenarij. Dergelijke regels bestaan ​​in 75 landen wereldwijd en ook in sommige Europese landen, waaronder Frankrijk, Griekenland en Turkije.

Mensen die genaturaliseerd zijn, lopen meer risico

Luuk van der Baaren, medeauteur van het rapport, zei bij de presentatie van het onderzoek dat “deze ontwikkelingen inderdaad een belangrijke vraag oproepen in hoeverre het burgerschap nog steeds een veilige juridische status is”.

Uit de gegevens blijkt ook dat ‘een groot deel van de bepalingen inzake het afnemen van het staatsburgerschap discriminerend van aard zijn, omdat ze alleen van toepassing zijn op specifieke groepen, met name burgers door naturalisatie’.

Dit moet voorkomen dat iemand staatloos blijft, maar het betekent wel dat ‘burgers die door geboorte zijn geboren een veilige juridische status hebben, terwijl zij die op latere leeftijd het staatsburgerschap hebben verkregen dat niet hebben’, voegde hij toe.

Het verlies van het staatsburgerschap kan niet alleen gevolgen hebben voor de persoonlijke veiligheid en levenskansen, maar ook voor die van de nabestaanden, zo staat in het rapport. In 40 procent van de landen kunnen zelfs kinderen het staatsburgerschap verliezen.

Andere manieren om het burgerschap te verliezen

Er zijn andere manieren, opzettelijk of onopzettelijk, om het staatsburgerschap te verliezen, aldus het rapport. De meest voorkomende is het intrekken van het staatsburgerschap omdat het op frauduleuze wijze is verkregen. Dergelijke regels bestaan ​​in 157 landen.

In 156 staten gelden ook regels over hoe je vrijwillig afstand kunt doen van je staatsburgerschap. Meestal zijn er bepalingen om te voorkomen dat iemand staatloos wordt.

In 56 landen kunnen mensen hun burgerschap verliezen als ze een andere nationaliteit aannemen, en in 55 landen kan dat gewoon door in het buitenland te gaan wonen.

Volgens de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens heeft iedereen recht op een nationaliteit, maar wereldwijd zijn vier miljoen mensen staatloos, “omdat hun burgerschap wordt geweigerd of niet wordt erkend”, zo vervolgt het rapport.

Aan de andere kant staan ​​35 landen niet toe dat mensen afstand doen van hun burgerschap, of maken dit in de praktijk onmogelijk.

Ongelijke rechten

Het rapport onderzoekt ook manieren om het staatsburgerschap te verwerven en constateert "zeer ongelijke trajecten". De meest voorkomende naturalisatievereisten zijn kennis. Minder vaak voorkomend zijn economische zelfredzaamheid, burgerlijke of culturele integratie, taal- of inburgeringstests en het opgeven van andere nationaliteiten.

Wat betreft verblijfsvereisten hanteren Amerika en West-Europa de meest inclusieve maatregelen. Burgerschap in Europese landen wordt ook geregeld via het Europees Verdrag inzake nationaliteit, op grond waarvan de verblijfsvereiste niet langer dan 10 jaar mag zijn.

In 15 landen duurt de wachttijd langer dan 10 jaar: Equatoriaal-Guinea (40 jaar), Verenigde Arabische Emiraten (30), Bahrein (25), Qatar (25), Bhutan (20), Brunei (20), Eritrea (20), Oman (20), Tsjaad (15), Gambia (15), Nigeria (15), Rwanda (15), Sierra Leone (15), St. Kitts en Nevis (14) en India (11).