Zombie-insecten: de verontrustende 'mind control'-relatie tussen insecten en parasieten

De spore is tien keer dunner dan een mensenhaar, maar dat is genoeg om een dodelijke bedreiging te worden. Het enige wat nodig is, is dat een mier eroverheen loopt. Het insect heeft geen idee, maar op dat moment heeft de kleine cel zich aan zijn exoskelet vastgehecht, is erdoorheen gegaan, en nu ontwikkelt zich daarbinnen een parasiet die groeit tot hij het zenuwstelsel bereikt. Niemand kan uitleggen hoe hij dit doet , maar al snel neemt de schimmel de controle over de mier over en dwingt hem naar zijn wil.
Dagen later, in een volkomen atypisch gebaar, verlaat de kleine werkster de route die zijn nest met de rest van de jungle verbindt. Hij klimt een boomstam op tot hij een blad vindt – niet te hoog, niet te laag – en zet zijn kaken erin. De mier sterft, en zijn beul onthult zich eindelijk: de imposante stengel van een Ophiocordyceps unilateralis ontspruit uit de kop van het insect , die nu opnieuw sporen vrijgeeft die zich geduldig verspreiden totdat ze nieuwe slachtoffers vinden.
Deze besmettelijke schimmel, die gespecialiseerd is in het aanvallen van mieren , het veranderen van hun gedrag en het gebruiken ervan om zich voort te planten, bestaat in de echte wereld, maar is beroemd geworden in fictie. In de videogame en televisieserie The Last of Us zijn er schimmels die mensen parasiteren en tot zombies maken . Ze heten Cordyceps , verwant aan de schimmels die op mieren jagen. Maar het is niet de enige parasiet die zijn gastheer kan beheersen. Sterker nog, er is een naam voor de slachtoffers: zombieinsecten.
De Amerikaanse wetenschapsjournaliste Mindy Weisberger heeft zojuist Rise of the Zombie Bugs gepubliceerd, uitgegeven in het Engels door Johns Hopkins University Press en nog niet vertaald in het Spaans. Ze onderzoekt het verontrustende fenomeen van zombificatie in de natuur, ver van het spektakel van Hollywood .
"Er is iets aan zombies dat ik bijzonder intrigerend vind", zegt Weisberger in een video-interview met EL PAÍS vanuit New York, waar hij woont en samenwerkt met musea en wetenschappelijke documentaires. "Het idee om je vrije wil te verliezen, dat iets externs je lichaam controleert terwijl je technisch gezien nog leeft, is verontrustend", voegt hij eraan toe. Parasieten Ze planten zich voort door de neurochemie van hun slachtoffers te herschrijven en ze te transformeren tot de "levende doden". Virussen, wormen , schimmels of wespen. De lijst van zombievormende soorten buiten de fictie is lang en gevarieerd.
Hoewel deze verontrustende relaties tussen soorten bestaan en miljoenen jaren teruggaan, begrijpt de entomologie nog steeds niet volledig hoe ze werken. "Wetenschappers beginnen de details nog maar net te ontrafelen . Hoe ze manipuleren, welke chemische processen ze gebruiken, welke neurale mechanismen erbij betrokken zijn – het is allemaal erg mysterieus en fascinerend", legt de auteur uit. Maar om zombificatie te begrijpen, moeten we eerst parasitisme begrijpen.
De term 'parasiet' werd voor het eerst gebruikt in de 16e eeuw en de oorsprong ervan gaat terug tot het Oudgrieks, waar parasitos 'iemand die aan andermans tafel eet' betekent. "Het is anders dan een symbiotische relatie", schrijft Weisberger, "omdat in die gevallen beide levende wezens van de voordelen profiteren. Als het om een parasiet gaat, is hij de enige die van de overeenkomst profiteert."
Het meest filmische voorbeeld – en de favoriet van de communicator – is dat van de zogenaamde "zombieslak". De worm Leucochloridium paradoxum begint zijn leven in vogelpoep, waar zijn eitjes per ongeluk door een slak worden opgegeten. Eenmaal binnen komen de larven uit en reizen naar de tentakels van het weekdier, waar ze opzwellen en schudden tot ze op een rups lijken. De parasiet neemt de controle over en dwingt de slak uit de schaduwen en het volle daglicht in. Vogels, aangetrokken door zijn rupsachtige uiterlijk, pikken eraan, en de wormen komen in het spijsverteringsstelsel van het dier terecht. Zo begint alles opnieuw. "Het is een complexe cyclus, maar visueel verbluffend en evolutionair fascinerend", merkt Wesiberger op.
Miljoenen jaren van parasitaire relatiesHet eerste bewijs van een parasitaire relatie komt uit de zee en dateert van 500 miljoen jaar geleden. Het zijn de overblijfselen van kleine ongewervelden, brachiopoden genaamd, die leefden in een oceaan die het huidige Zuid-China besloeg. Bewaarde delen van hun schelpen onthullen gemineraliseerde buisjes, geconstrueerd door kleine wormen die waarschijnlijk voedsel van hun gastheren stalen.
"De parasitologen die ik voor het boek interviewde, grappen dat de eerste levensvorm vrij leefde en de tweede al parasitair was", benadrukt de auteur. Van de ongeveer 7,7 miljoen bekende diersoorten is naar schatting 40% parasitair. En de strategie is in de loop van de geschiedenis minstens 223 keer onafhankelijk van elkaar geëvolueerd. Gevraagd naar hoe verschillende bestrijdingsstrategieën zich hebben ontwikkeld, antwoordt Weisberger dat het voor onderzoekers "moeilijk is om te weten, omdat parasitair gedrag complex is en veel relaties niet in een laboratorium kunnen worden gereproduceerd." Maar er zijn aanwijzingen.

Het is bijvoorbeeld bekend dat veel zombiemakers geen nieuwe stoffen in hun slachtoffers introduceren, maar de chemicaliën die al in hun gastheer aanwezig zijn, manipuleren en in hun voordeel gebruiken. In andere gevallen "drogeren" ze hen zelfs, zoals gebeurt met juweelwespen. Deze insecten veranderen kakkerlakken in functionele zombies, die dienen als levende schuilplaatsen voor hun larven.
Het proces is chirurgisch: de wesp steekt de kakkerlak eerst in de borstkas, waardoor zijn voorpoten verlamd raken. Vervolgens steekt hij een tweede steek direct in de hersenen, waar hij de besluitvorming en het vluchtinstinct overneemt, zodat de kakkerlak gehoorzaamt en uiteindelijk als vers voedsel voor de wespenlarven eindigt, die hem levend opeten. "Hoewel dit zeldzaam is, is er in de meeste gevallen geen chemische wondermiddel dat de gedragsverandering kan verklaren", merkt de auteur op.
Het geval van zoogdierenDe succesvolle tv-bewerking van The Last of Us , waarin een fictieve schimmelsoort een apocalyps ontketent, heropende een debat dat af en toe in sommige uithoeken van het internet weer oplaait. Zou een parasiet een mens kunnen zombieren ? "Nee, ik denk niet dat we ons zorgen hoeven te maken over een schimmelzombiepandemie", zegt Weisberger.
Schimmels gedijen niet in lichamen met hoge temperaturen zoals die van zoogdieren. "Sterker nog, men denkt dat een van de redenen waarom we geëvolueerd zijn met zo'n hoge lichaamstemperatuur juist was om onszelf te beschermen tegen schimmelinfecties", legt de auteur uit.

Voorlopig zijn insecten de enigen die zich zorgen moeten maken over deze schimmels. Oscar Soriano, onderzoeker aan de afdeling Biodiversiteit en Evolutionaire Biologie van het Nationaal Museum voor Natuurwetenschappen in Madrid, is het daarmee eens. "Ik zie het als een stuk ingewikkelder voor een van deze parasieten om complexere structuren, zoals de hersenen van een zoogdier, te kunnen controleren", stelt hij. Hoewel hij verduidelijkt: "Kijk in ieder geval eens naar het effect van medicijnen. Sommige manipuleren de menselijke hersenen, veroorzaken hallucinaties en zetten ze aan tot inwerking. Misschien is het gewoon een kwestie van het juiste molecuul dat verschijnt."
De relaties tussen parasieten en zombie-insecten zijn zeer gespecialiseerd. Het zijn zeer precieze mechanismen die miljoenen jaren van evolutionair vallen en opstaan hebben gekost. "De gedachte dat zo'n unieke parasiet plotseling een menselijk brein zou kunnen overnemen, is vanuit evolutionair perspectief niet erg logisch. Het zou hetzelfde zijn als proberen één sleutel te gebruiken voor een compleet ander slot", concludeert Weisberger.
EL PAÍS