Shostakovich: Waarom hij vandaag de dag zo relevant is

Toen Dmitri Sjostakovitsj vijftig jaar geleden in Moskou aan longkanker overleed, kreeg hij een staatsbegrafenis, begeleid door lofredes van de partijleiding van het Kremlin en vertegenwoordigers van de Componistenbond. Onder de aanwezigen waren zijn weduwe Irina, zijn kinderen Galina en Maxim, en diverse trouwe vrienden. Wat volgde was een decennialange strijd om de nalatenschap en erkenning van de Russische componist, die wordt beschouwd als een van de grootste muzikale genieën van de twintigste eeuw. Was Sjostakovitsj een "door en door Sovjetman"? Of een dissident? Stelde hij zijn kunst ten dienste van het regime? Of waren zijn werken een gecodeerde boodschap tegen de dictatuur?

Sjostakovitsj: een figuur van de eeuw in verschrikkelijke tijden

Pas vandaag, vijftig jaar na zijn dood, worden we ons langzaam bewust van zijn betekenis.

"Voor mij is hij een van de groten – naast Richard Strauss, Gustav Mahler en Ludwig van Beethoven ", zegt de Letse sterdirigent Andris Nelsons, dirigent van het Gewandhausorchester in Leipzig. "Ik bewonder hem al sinds mijn vroege jeugd. Geen noot is overbodig, geen noot is saai. En: al zijn muziek is diep menselijk; het raakt je direct!"

Ter ere van het jubileum nam Nelsons alle vijftien symfonieën van de componist op. In mei 2025 organiseerde Nelsons een indrukwekkend Sjostakovitsjfestival in Leipzig, met orkestwerken en intieme kamermuziek.

"Je kunt Sjostakovitsj ook een figuur van de eeuw noemen, omdat zijn belangrijkste werken de historische gebeurtenissen van de 20e eeuw behandelen, en in essentie documenteren", bevestigt Tobias Niederschlag, artistiek directeur van het festival "Internationale Sjostakovitsj Dagen" in Gohrisch, Saksen. Of het nu de meedogenloze Russische Revolutie, het stalinisme, de Tweede Wereldoorlog of de Koude Oorlog was: "Hij was een chroniqueur van zijn tijd", zegt Niederschlag. "Het waren verschrikkelijke tijden die het lot hem had toebedeeld. Zijn boodschappen, zijn waarschuwingen, zijn vandaag de dag relevanter dan ooit."

Van wonderkind tot vijand van het volk

Dmitri Sjostakovitsj werd in 1906 in Sint-Petersburg geboren. Zijn ouders behoorden tot de cultuurminnende, hoogopgeleide middenklasse. Zijn vader was de zoon van een Poolse verzetsstrijder die tegen het tsaristische Rusland vocht en naar Siberië werd verbannen.

Dmitri was een wonderkind: in 1925 componeerde de toen 19-jarige zijn eerste symfonie. Deze werd wereldwijd uitgevoerd en gevierd. Sjostakovitsj' muziek ademt humor en geestigheid, en is tegelijkertijd, in haar kracht en perfectie, een voortzetting van de grote symfonische traditie van Beethoven en Mahler. Zijn ware idool draagt echter een andere naam: Johann Sebastian Bach .

Het gerucht over Sjostakovitsj' talent verspreidde zich snel en de naam van de componist was zelfs in het Kremlin bekend. Maar een genie van Sjostakovitsj' statuur was een doorn in het oog van Jozef Stalin. Sjostakovitsj leefde decennialang in een helse angst voor de dood, voor zichzelf en zijn familie. De vernietigende recensie in de Pravda uit 1936 van zijn opera "Lady Macbeth van Mtsensk" was een verhulde bedreiging. En Andrej Zjdanov, Stalins "culturele handhaver", zorgde ervoor dat Sjostakovitsj en andere hedendaagse componisten werden gestigmatiseerd. In februari 1948 decreteerde het Centraal Comité de onderdrukking van hedendaagse muziek. Dit kwam neer op een openbare professionele executie. Pas jaren later, na Stalins dood in 1953, werd dit "professionele verbod" geleidelijk opgeheven – en werd Sjostakovitsj' reputatie hersteld.

In de laatste twee decennia van zijn leven werd de componist overladen met staatsprijzen, maar hij werd ook herhaaldelijk gepresenteerd als een modelkunstenaar van de Sovjet-Unie.

Staatskunstenaar tegen zijn wil?

De veronderstelling dat Sjostakovitsj een regime-loyale opportunist was, is gebaseerd op deze fase van zijn leven. Olga Digonskaja, hoofd van het particuliere Sjostakovitsj Archief in Moskou, weerlegt dit ten stelligste:

"Hij was een mens met sterke en zwakke punten, hij leed, hij was bang voor zichzelf en zijn familie. Maar als kunstenaar haatte hij elke vorm van onderdrukking", concludeert ze.

"Bovenal was hij een genie die er ondanks alles in slaagde zijn gave op een verantwoorde manier te gebruiken en – ik wil hier niet voorbijgaan aan de pathos – deze in dienst te stellen van de mensheid." Dat hoor je in al zijn noten.

Onbekende gegevens

Het jubileumjaar heeft al voor opschudding gezorgd. Op een congres van het Duitse Sjostakovitsj Genootschap berichtte Digonskaja over tot dan toe onbekende opnames van de componist. Ze dateren uit de periode 1957-1964, de jaren van de dooi in de Sovjet-Unie tussen het Stalin-tijdperk en de Brezjnev-periode, waarin de Russische samenleving hoop koesterde op een vrijere toekomst.

In de regels die Sjostakovitsj destijds verborgen hield en zorgvuldig bewaarde door zijn inmiddels 90-jarige weduwe, beantwoordt de componist duidelijk de vraag naar zijn ware houding: hij vergelijkt Stalin rechtstreeks met Hitler – hoewel Hitler in zijn ogen slechts een ongetalenteerde imitator van Stalin is – en vraagt zich af: "Wat kwelt mij? Geweten, angst, schaamte..."

Of deze opnames, die een ander perspectief bieden op de componist als regimecriticus, binnenkort gepubliceerd zullen worden, is onzeker. Er worden immers overal in Rusland Stalinmonumenten opgericht en kunstenaars worden gevangengezet of verbannen vanwege hun opvattingen. Het beeld van een gebroken twijfelaar past niet bij het concept.