Deserteurs | Een gewetenskwestie

"Verraad is een daad van vrede" was de titel van een reizende tentoonstelling over het leven van Wehrmacht-deserteur Ludwig Baumann. De voorzitter van de Bundesverband der Slachtoffers der Nazi-justitie speelde eind jaren negentig een belangrijke rol in de rehabilitatie van degenen die hadden geweigerd deel te nemen aan de agressie- en vernietigingsoorlog van nazi-Duitsland en die daarvoor met hun leven hadden betaald. Rolf Cantzens boek is aan hen opgedragen. De journalist heeft jarenlang onderzoek gedaan naar en gepubliceerd over militaire en gewetensbezwaren en heeft zijn bevindingen nu gebundeld in een geschiedenis van deserteurs.

Dit informatieve en gemakkelijk te lezen boek begint in het oude Rome, waar desertie werd beschouwd als een zonde en een verraad aan het rijk. Zelfs in het oude Rome was er een speciale eenheid die zich bezighield met de jacht op deserteurs. Het was in wezen een vroege voorloper van de Duitse militaire politie, ook wel bekend als "kettinghonden". Cantzen laat vervolgens zien hoe het militaire systeem aan het einde van de middeleeuwen veranderde. In het moderne Duits domineerden dienstverleners. "De goed getrainde en getrainde huurlingen vochten noch voor hun vaderland, noch voor een religie, en zeker niet voor politieke overtuigingen. Ze zagen zichzelf als contractuele partners van een oorlogsaannemer." In die tijd was het gebruikelijk dat huurlingen van kant wisselden als ze beter betaald en voorzien werden. Pas met de opkomst van de natiestaat werden soldaten beëdigd voor "volk en vaderland". Talrijke oorlogsmonumenten in heel Duitsland getuigen hier nog steeds van. Voor degenen die niet wilden sterven voor een onheilspellend "volk en vaderland", werden er geen gedenkstenen opgericht.

Cantzen noemt de 18e eeuw het tijdperk van de deserteurs. Hij haalt bronnen aan waaruit blijkt dat tussen 1727 en 1740 ongeveer 20 procent van de dienstplichtigen in Pruisen deserteerde, en tussen 1717 en 1728 zelfs 50 procent in het keurvorstendom Saksen. De auteur beschrijft hoe zelfs toen patriottisme en nationalisme werden gebruikt om gewetensbezwaren te mobiliseren en te beteugelen. Waar ideologische invloed faalde, werd de doodstraf geëist.

Cantzen doet verslag van diverse campagnes tegen militaire dienst vóór de Eerste Wereldoorlog. Hij behandelt ook de geschriften van Leo Tolstoj en de oproepen van anarchisten zoals Gustav Landauer en Max Stirner, die zich fel verzetten tegen deelname aan oorlogen. Een zwak punt van het boek is dat het grotendeels voorbijgaat aan het antimilitaristische verzet van linkse socialisten zoals Vladimir I. Lenin, Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht vóór en tijdens de Eerste Wereldoorlog. "Antimilitarisme en pacifisme, desertie en collectieve ongehoorzaamheid werden hier begrepen als middelen om de proletarische revolutie te beëindigen", legt Cantzen deze tekortkoming uit.

Het hoofdstuk waarin de auteur de receptie van desertie in de literatuur behandelt, is de moeite waard om te lezen. Hij herinnert aan Alfred Andersch en Ingeborg Bachmann en gaat uitgebreid in op de inmiddels grotendeels vergeten roman "Das Brouen Haus", gepubliceerd in 1966, waarin Horst Krüger zijn desertie en de fatale poging van zijn vriend behandelt. Een ander hoofdstuk behandelt de behandeling van deserteurs in de DDR en de Bondsrepubliek. In de DDR werden Wehrmachtsoldaten die waren overgelopen, met name aan het oostfront, geëerd. "Desertie" in het algemeen werd daar echter niet gewaardeerd, noch in de Bondsrepubliek. Zijn er goede en slechte deserteurs? Een wereldwijd relevante vraag. Frankrijk had zijn deserteurs tijdens de Algerijnse Oorlog, de VS hadden hun deserteurs in Vietnam. Internationale netwerken werden gevormd om deserteurs te ondersteunen. Deze zouden moeten worden betrokken bij de herinvoering van de dienstplicht in Duitsland. Cantzen besluit zijn boek met een oproep uit een pamflet van de Groenen uit 1990: "Laat u niet tot kanonnenvoer maken voor een dwaalspoor dat de vrede en onafhankelijkheid van ons land niet dient." Een oproep die vandaag de dag nog steeds relevant is, maar die ook laat zien hoe ver de Groenen van vandaag zijn afgedwaald van hun oorsprong.

Rolf Cantzen: Deserteurs. Het verhaal van geweten, verzet en ontsnapping. Zu-Klampen-Verlag, 203 pp., hardcover, € 24.